مشهورترین و متداولترین این طرحها طرح هراتی است (که به آن طرح ماهی نیز می گویند). شهرت این طرح کاملا به جا است، چه وقتی آن را با پشم مرغوب بر روی متن لاجوردی و یا نخودی ببافند. در بین طرحهای کوچک و مکرر ایران ظریف ترین و زیباترین طرح به شمار می رود. طرح هراتی طرحی ماهرانه و در عین حال ساده است که حاکی از رعایت موانع و قيود و زیبایی و ظرافت در ذوق و سلیقه ایرانی است. یکی از قالیهای مشهور که با طرح هراتی بافته شده به قالی آقایان مشهور است و در واقع نیز چنین است. گرچه این طرحها صدها سال قبل بافته شده است ولی به هیچ وجه کهنه و قدیمی به نظر نمی رسد. قدیمی ترین نمونه این طرح که در اختیار ما است بدون شک از مشرق ایران آمده است. بنابراین می توانیم با اطمینان خاطر نام هراتی را که اشاره به مشرق ایران به عنوان زادگاه آن است، بپذیریم. این امر دال بر این نیست که قالی مزبور حتما در شهر هرات (که تا سال ۱۸۵۷ یکی از شهرهای ایران محسوب می گردید و مدت زیادی پایتخت خراسان بود) بافته شده. زیرا در ایران اغلب نام ایالت با نام مهمترین شهر آن مخلوط و مشتبه می شود. از این رو اصطلاح هراتی ممکن

(صفحه 46)
است اشاره به ایالت هرات باشد نه شهر هرات. این موضوع در صفحه ۱۸۶ به تفصیل مورد بحث قرار گرفته است.
همان طور که در تصاویر ۱۸-۱۷ نشان داده شده مردم ایران طرح هراتی را با دو طرز متفاوت می بافند. طرح نخست، که بیشتر در شهرهای مغرب ایران متداول است، شامل گلهای لوزی مانندی است که چهار ماهی یا برگ اطراف آن قرار گرفته است. نوع دوم که بیشتر در خراسان متداول است فاقد این شکل است.
در اراک که این طرح بیشتر در آنجا متداول است آن را در هزاران قالی که بهای آنها متوسط است می توان مشاهده کرد. در این ایالت بود که در نیمه قرن اخیر (به صفحه ۱۵۸ مراجعه شود) قالیهای مشهور فراهان با آن رنگ آبی سیر تهیه می گردید. استفاده از این نوع طرح در روستاهای همدان نیز تقریبا به همین اندازه رواج دارد. سه چهارم فرآورده های قالی سنه نیز دارای این طرح است. این طرح در شهرهای تبریز و مشهد و قائنات و یزد و بیجار و هریس نیز رایج است، حتی در قالیچه های عشایری بلوچی و فارس مشاهده می شود. از مدتی قبل این طرح از مرزهای ایران گذشته و تقریبا در کليه کشورهای جهان که قالی تهیه می کنند مورد تقلید قرار گرفته است.
طبق یکی از سنن باستانی، طرح هراتی همواره با حاشیه طاسباقی با لاک پشتی همراه بوده و ترکیب یافته است به تصویر شماره ۱۸ مراجعه شود). گرچه شکلی که نام آن به این حاشیه اطلاق گردیده اشاره ای است به لاک پشت ولی ساکنان فلات نیمه بایر ایران با این خزنده آبی آشنایی زیادی نداشته اند. بنابراین ممکن است شکل اصلی اساسا لاک پشت نباشد. در تبریز به این حاشیه نام سماور را اطلاق کرده اند و آن را سماوری می گویند، که طرح اصلی در واقع به آن شباهت بسیار دارد. خواننده در انتخاب هر یک از این دو نام مخیر و آزاد است.