خراسان رضوی یکی از مهم ترین مناطق بافت قالی کشور است که قدمت هنر قالی بافی در آن به عهد تیموریان باز می گردد و در طول قرنها فرش بافی در این منطقه سیر تکامل خود به لحاظ تولید ، هنر و تجارت را طی کرده است.
فرش در این منطقه به لحاظ نقش، طرح، رنگ، تعداد گره و رج با دیگر مناطق کشور متفاوت است و نقش و طرح هایی که هنرمندان این عرصه در طول قرنها برای قالی خلق می کردند، اینک برندی در
قالی خراسان به شمار می رود و اسامی هنرمندانی مانند عمواوغلی، مخملباف، صابر، خدیوی، علیپور و شیخ بورنگی به عنوان برندی برای طرحهای قالی امروز در خراسان به شمار رفته و شهرت جهانی دارد.
بیکاری، مشکلات معیشتی، تولیدات فله ای با طرحهای تکراری، عدم حمایت از خلاقان و هنرمندان صاحب سبک در طرح و نقش قالی و فشارهای بین المللی همه و همه دست به دست هم داده و
قالی خراسان رضوی را از جایگاه اصلی خود دور کرده است.
قالی بافی دچار دو باطل شده است یک پژوهشگر فرش و عضو پیوسته انجمن علمی فرش به خبرنگار ایرنا گفت: کاشمر، مشهد، نیشابور و سبزوار بزرگترین قطب های تولید فرش در کشور هستند و در این بین مشهد و کاشمر از معدود مناطقی هستند که قالی بافی برای مردان شغل اصلی بوده و زن و مرد با مشارکت همدیگر فرش می بافند.
عبدالله احراری افزود: این اصالت و جایگاه برای تولید قالی در خراسان رضوی در حال کمرنگ شدن است زیرا زمانی ایران به طور عمده تولید کننده فرش بود اما اکنون بسیاری از کشورها از جمله افغانستان، چین، هند، پاکستان، ترکیه، تاجیکستان، ترکمنستان، آذربایجان که مشکل اشتغال دارند به تولید فرش رو آورده اند.
وی اظهار کرد: در کشورهای مزبور هزینه تمام شده تولید فرش بسیار کمتر از ایران است به این معنا که آنها می توانند یک سوم قیمت تولید فرش در ایران آن را تولید و به بازار جهانی عرضه کنند لذا فرش ایرانی به لحاظ قیمت تمام شده قدرت رقابت با فرش کشورهایی مانند افغانستان، پاکستان و هند را ندارد.
این پژوهشگر فرش گفت: در آن کشورها ممکن است بافنده برای داشتن یک وعده غذا فرش ببافد اما در ایران این گونه نیست، زیرا فرش بخشی از فرهنگ و هویت و هنر این سرزمین است.
احراری ادامه داد:
فرش خراسان و در مجموع فرش ایران از دو بعد دچار مشکل و محدودیت است؛ یک سری محدودیت ها به خارج از کشور مربوط می شود و بخشی از مشکلات قالی بافی هم به مسئولان و مردم مرتبط است.
عضو پیوسته انجمن علمی فرش در تشریح دلایل بروز مشکلات برای هنر – صنعت قالی بافی در کشور بیان کرد: بخشی از مشکلات تولید فرش در ایران مربوط به مسائل سیاسی و تحریم های اعمال شده علیه ایران می شود.
وی خاطر نشان کرد: قبل از برجام ایران بسیاری از بازارهای جهانی را از دست داد، به عنوان مثال به طور مشخص بازار فرش آمریکا دست ایران بود اما این بازار توسط پاکستانی ها و هندی ها گرفته شد.
احراری افزود: پس از برجام بخشی از مشکلات در ارتباط با بازار فرش حل شد و ایران بازارهای قدیمی را بدست آورد اما دیگر تولید مناسب با آن بازارها بویژه بازار آمریکا در ایران وجود ندارد.
وی بیان کرد: نگاه ایران چه بخش خصوصی و چه بخش دولتی به فرش به عنوان یک کالای فرهنگی نیست؛ هر زمان که درآمدهای ارزی و نفتی دولتها کم شده است، توجه دولت به فرش معطوف شده اما هر زمان که قیمت نفت افزایش یافته و ارز مورد نیاز تامین شده، به فرش کم توجهی شده است.
وی اظهار کرد: نگاه بخش خصوصی به هنر قالی بافی که ما آن را هویت فرهنگی – هنری ایران می دانیم نیز عمدتا نگاه سنتی، بسیار محدود و به دور از استفاده از علم و فناوری روز است.
این پژوهشگر فرش گفت: در مقاطع مختلف زمانی به تولید فرش، رویکرد اشتغال حاکم بوده است و در مجموع سیاست های مختلفی در ارتباط با فرش وجود داشته جز آنچه باید در مورد فرش اعمال می شده است.
احراری افزود: بعد اصلی فرش حتی برای خود جامعه فرش هم هنوز ناشناخته است؛ اینکه فرش در قالب یک کالای هنری به عنوان پرچم دوم ایران برافراشته است و باید هویت فرهنگی – هنری داشته باشد.
وی اظهار کرد: هر نقش و طرح برای قالی مخصوص یک منطقه است و قالی باید با همان نقش و طرح بافته شود؛ در مواد اولیه آن هم باید استانداردها رعایت شود و کیفیت لازم را داشته باشد اما اکنون استفاده از مواد اولیه از جمله پشم داخلی و رنگهای طبیعی همگی وارونه شده است.
احراری گفت: قالی ایران که زمانی 100 درصد متکی به پشم داخلی بود، اکنون به صورت عمده به پشم خارجی متکی شده و سلایق عمومی به سمتی پیش رفته است که باید از پشم خارجی در آن استفاده و باید ابریشم در آن به کار رود یا فرش باید توام با نقش های عجیب و رنگهای بسیار گیرا بوده تا مشتری پسند باشد و این مسائلی است که بر جامعه فرش تحمیل شده است.
این پژوهشگر فرش اظهار کرد: خیلی از طرح ها و نقش های مناطق مختلف تولید فرش در ایران کمرنگ شده است؛ به عنوان مثال در خراسان قالی بلوچ، قالی کرد، قالی ترکمن بخشی از تولید بوده و مناطق قالی بافی سبزوار، نیشابور، کاشمر، مشهد هر کدام مشخصه ویژه خود را داشته اند.
احراری اظهار کرد: زمانی که به قالی نگاه می کردید، گویی با شما حرف می زده است، به طوری که از روی رنگ و طرح و نقش آن متوجه می شدید که این نوع فرش در کدام منطقه بافته شده و هر کدام از نقش ها و رنگها دارای چه معانی و تفاسیری هستند.
وی گفت: اکنون متاسفانه رنگهای شیمیایی جایگزین رنگهای طبیعی و پشم های خارجی بی کیفیت یا پشم دباغی شده داخلی جایگزین پشم خوب گوسفند که در سمت خراسان جنوبی، کرمان و چهارمحال بختیاری تولید می شد، شده است.
این پژوهشگر فرش اظهار کرد: اکنون قالی ایران دچار یک دور باطل شده است به این معنا که فرش ها با نقشه تکراری و مواد اولیه نامرغوب و عدم دقت و خلاقیت بافنده تولید می شود، سپس چون سود کافی برای تولیدکننده ندارد، در بازار به قیمت واقعی خود به فروش نمی رسد.
احراری گفت: در ادامه این دور باطل از هزینه های تولید کم می شود و همین طور این دور ادامه پیدا می کند تا اینکه خود تولیدکننده از این دور خارج می شود.
وی ادامه داد: در دهه 70 صادرات فرش دستباف در ایران نزدیک به دو میلیارد دلار بود و کشورمان 48 درصد از بازار فرش جهان را در اختیار داشت، در واقع گردش تجارت جهانی فرش هم نزدیک به 4 یا 5 میلیارد دلار بود.
این پژوهشگر فرش اظهار کرد: اکنون گردش تجارت جهانی فرش به 1.5 میلیارد دلار رسیده یعنی نگاه جهانی به فرش دستباف از کالای سرمایه ای به یک کالای مصرفی تبدیل شده و حجم تولید آن به یک سوم رسیده است و از این میزان هم سهم ایران 25 درصد بیشتر نیست.
احراری افزود: اگر خواسته باشیم فرش بافی به جایگاه خود بازگردد و مورد توجه قرار گیرد؛ باید دیدگاه های انحرافی که فکر می کند باید سلایق کشورهای غربی در نظر گرفته و در زمینه تولید فرش در ایران اجرا شود؛ اصلاح شود.
وی اظهار کرد: فرش ایران همیشه از این بعد مورد توجه بوده که بیانگر هویت، فرهنگ، اقلیم، طبیعت و اندیشه ایرانی است، کشورمان از متنوع ترین فرهنگ ها و اقلیم ها برخوردار می باشد و محققان هنوز نتوانسته اند نقوش و طراحی مربوط به فرش فقط در مرکز ایران را مورد بررسی قرار دهند زیرا تنوع طرح و نقش آنقدر در نقاط مختلف ایران زیاد است که کار تحقیقاتی بسیار گسترده ای را می طلبد.
این پژوهشگر فرش گفت: این سیاست که درباره خواسته های مربوط به کشورهای مختلف سلیقه یابی شود و بافندگان ایرانی بخواهند طرح ها و نقش های خود را به تبعیت از فرش هند و پاکستان به کار گیرند، محکوم به شکست است، چون آنها دنبال قیمت هستند.
احراری اظهار کرد: بهتر است در تولید فرش به بعد هنری آن توجه بیشتری شود و با پذیرش طرح ها و نقش های ایرانی و با بکارگیری خلاقیتی که در گذشته بوده است، این خلاقیت را در چارچوب هویت فرهنگی و هنری تلفیق کرد تا اینکه فرش ایران دوباره مورد توجه قرار گیرد به شرط اینکه دولت کمک نماید و بخش خصوصی هم نگاه سنتی و کوتاه مدت خود را اصلاح کند.
وی بیان کرد: باید در مواد اولیه مورد استفاده، توجه به بافنده و همه عوامل تولید، تجدیدنظری اعمال شود زیرا رویکرد فعلی در حوزه فرش روز به روز این هنر- صنعت را به قهقرا خواهد کشاند.
این پژوهشگر فرش ادامه داد: متاسفانه کارهایی که مسئولان تاکنون در خصوص تولید فرش انجام داده اند در عمل با مشکل مواجه شده و نتیجه عکس داشته است، به عنوان مثال سالانه پنج هزار میلیارد ریال برای بیمه تامین اجتماعی بافندگان فرش هزینه می شود، اما در اجرا بسیاری از کسانی که بیمه شدند، بافنده واقعی نیستند و عمدتا فقط یک تابلو فرش کوچک تولید می کنند.
احراری افزود: افراد برای استمرار بیمه خود ناچار به تولید هستند اما تولید آنها بیانگرهویت، فرهنگ و هنر ایرانی نیست بلکه عمدتا تابلو فرش یا فرش فله ای یا گره کوری است که این مساله بیشتر بازار فرش را تهدید می کند.
وی بیان کرد: این کار باعث می شود که تولید زیادی از فرش روی دست بافنده باقی بماند و بافنده به اجبار برای اینکه بیمه اش قطع نشود، مجبور می شود دائما محصول ارائه دهد.
احراری اظهار کرد: دولت دهم به جای اینکه تولید کارفرمایی را هدایت و حمایت کند، تسهیلات را به تک تک بافندگان داد و ما برای نجات فرش باید همه امکانات را به سمت کسانی سوق دهیم که خلاقیت دارند و می توانند عده ای بافنده را حمایت کنند.
وی بیان کرد: اکنون نمایشگاه های فرش نیز نمایش دهنده فرش های واقعی نیستند، به عنوان مثال در نمایشگاه فرش مشهد، فرش
تبریز دیده می شود و علتش این است که فرش ایرانی به انحراف رفته است، به چند طرح و نقش محدود شده و همه کپی کار شده و خلاقیت از فرش دستباف رخت بربسته است.
این پژوهشگر فرش گفت: توزیع منابع و امکانات بین همه بافندگان که بسیاری از آنها فقط گره زدن بلد هستند و نمی دانند چه طرحی ببافند یا چگونه آن را به بازار عرضه کنند؛ باعث می شود که وضعیت فرش بدتر شود.
وی با تاکید بر اینکه باید منابع و امکانات صرف زیرساخت های فرش شود؛ افزود: کوچکترین مطلب درباره فرش و نقش و طرح خراسان در هیچ جا ثبت نشده که قابل آموزش باشد، هیچ کتاب و جزوه یا مستند 10 دقیقه ای درباره فرش باقدمت این منطقه تولید نشده است و هیچ منبع مطالعاتی برای نشان دادن سیمای
فرش خراسان وجود ندارد.
احراری گفت: در بعد تبلیغ فرش بسیار بسیار ضعیف عمل شده است و در هیچ کدام از شبکه های تلویزیونی پرمخاطب استان یا ایران یک دقیقه نیز برای فرش ایران تبلیغ نمی شود.
وی ادامه داد: تقویت زیرساخت های فرش ، حمایت از طراحان با خلاقیت، تولید مواد اولیه مرغوب، احداث کارگاه های نمونه، بیمه بافندگان واقعی از راههای بازگشت
فرش خراسان و دیگر نقاط ایران به جایگاه اصلی خود است.
تحول و نوآوری در فرش خراسان برای دستیابی به بازارهای از دست رفته ضروری است رئیس اتحادیه صادرکنندگان فرش دستباف خراسان رضوی نیز گفت: این استان جایگاه ممتاز و ویژه ای در سطح کشور و بازارهای بین المللی در حوزه فرش دستباف دارد و
فرش خراسان در اکثر بازارهای جهانی مطابق با ذائقه آن کشورهاست.
هادی مخملی افزود: خراسان برای حفظ جایگاه خود در بازار جهانی فرش نیازمند تحول و نوآوری است و باید تولید قالی بافان مطابق با سلیقه بازار و مشتری باشد.
وی بیان کرد: زنجیره تولید فرش از مواد اولیه گرفته تا طراحی،
رنگرزی، بازار و صادرات آن چرخه ای است که حلقه های آن باید با هم ارتباط متعادل و پویایی داشته باشند و اطلاعات را به ترتیب به بخش های دیگر منتقل کنند.
وی اظهار کرد: یک صادرکننده پیش قراول اصلی و نقطه عطف صادرات فرش در کشورهای خارجی است که می تواند عنوان یک عامل تحقیق و توسعه یا آر اند دی(R&D)اطلاعات بازار را به بخش های ماقبل خود در این زنجیره تولید منتقل کند تا دیگر عوامل تولید بتوانند با حفظ سلسله مراتب کار را انجام دهند و تولیدات خود را به روز کنند.
رئیس اتحادیه صادرکنندگان
فرش خراسان رضوی گفت: این نوع همکاری در زنجیره تولید فرش و به روز سانی اطلاعات بازار و سلایق مشتری در حوزه
فرش خراسان بوجود نیامده و تولیدکنندگان و صادرکنندگان نتوانستاه اند خلاءهای موجود را پر کنند.
مخملی افزود: از سوی دیگر ضعف بزرگ در تبلیغات فرش ایرانی برای نسل جدید در بازارهای جهانی بر این زنجیره تولید اثرگذار بود زیرا چند نسل از مصرف کننده در بازار جهانی، فرش را به عنوان یک کف پوش نمی شناسند و فرش دستباف ایرانی بین کلکسیون داران به عنوان یک هنر و صنعت شناخته می شود.
وی بیان کرد: تولیدکنندگان و صادرکنندگان ایرانی موفق نشدند بخش هنری فرش دستباف را برای نسل جدید به خوبی تبیین کنند و به دلیل ضعف تبلیغات رغبت نسل قدیم نیز نسبت به خرید قالی ایرانی کمتر شده است.
وی اظهار کرد: در بخش صنعت یا تجارت فرش، دانش صادرکنندگان و تولیدکنندگان باید مطابق با نیاز و ذائقه روز بازار باشد و تحقق این مهم مستلزم انتقال اطلاعات مناسب به چرخه تولید است که فرش های قابل رقابت را به بازار عرضه کند.
رئیس اتحادیه صادرکنندگان خراسان فرش دستباف خراسان رضوی گفت: متاسفانه کشورهای دیگر با کپی برداری از طرح و نقش ایرانی سطح تولید خود را افزایش دادند و براساس مطالعات و شناختی که از بازار جهانی داشتند ذائقه مردم را تحریک کرده و بازار را به سمت تولید خود سوق دادند.
مخملی اظهار کرد: حفظ بازار سنتی فرش ایران در جهان مستلزم تولید براساس ذائقه و سلیقه مشتری، به روزرسانی و نوآوری در بخش تولید ، انجام تبلیغات موثر برای احیاء طرح و نقش فرش ایرانی می باشد.
وی گفت: کیفیت تولید فرش باید آنقدر ارتقا یابد که فرش صادراتی ایران برگشت ناپذیر باشد و تحقق این مهم نیاز به ایجاد مدیریت جامع کیفیت می باشد تا همه دست اندرکاران در یک شبکه منسجم متناسب با بازار تولید فرش داشته باشند و فرش ایرانی ویژگی راهبردی خود را حفظ کند.
وی خاطر نشان کرد: فرش ایرانی به لحاظ فرهنگی، هنری و صنعتی یک کالای استراتژیک برای کشور به شمار می رود لذا باید تولیدکنندگان همه سلایق را پوشش دهند.
مخملی با تاکید بر لزوم برندسازی انواع طرح و نقش فرش ایرانی گفت: مالکیت معنوی فرش ایرانی در 13 منطقه به ثبت رسیده و زیرمجموعه های آن به عنوان یک برند مطرح هستند و بعضی هم از برندهای اسطوره ای برخوردار می باشند.
وی افزود: متخصصان فرش در دنیا با فرش ایرانی آشنا هستند لذا باید برای حفظ این موقعیت در تبلیغات و به روزرسانی چرخه تولید کار بیشتری انجام گیرد.
رئیس اتحادیه صادرکنندگان
فرش خراسان رضوی گفت: از ابتدای امسال تاکنون 6 هزار و 850 کیلوگرم فرش دستباف به ارزش 110 میلیارد ریال از گمرک استان به 11 کشور اروپایی، آمریکایی، حوزه خلیج فارس و آسیای میانه صادر شده است.
مخملی اضافه کرد: فرش طرح عشایری و تابلوفرش های مشهد بسیار شهرت دارند و تنوع در تین نوع فرش ها به حدی است که بازار خود را در کشورهای اروپایی پیدا کرده و سهم عمده ای در کالاهای صادراتی کشور دارند.
لزوم رفع مشکل بیمه قالی بافان در خراسان رضوی رئیس اداره فرش سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوی نیز گفت: قالی بافی، هنر 1500 ساله این استان سالانه 75 میلیون دلار ارزآوری دارد و بافندگان استان با تولید متوسط سالانه بیش از 650 هزار متر مربع قالی ، قالیچه و فرش های تزیینی ، 25 درصد تولید فرش دستباف کشور را انجام می دهند.
سعید کاظمی افزود: مراکز بافت خراسان رضوی شهرستان های نیشابور، سبزوار، کاشمر و مشهد هستند که محبوبیت فرش مشهد و کاشمر از نظر کیفیت و تعداد رج آن بیشتر است.
وی اظهار کرد: فرش دستباف مشهد و کاشمر از نظر پیشینه، کیفیت و نوع طرح و بافت شهرت جهانی دارد و اکنون بنا به سلیقه و شرایط بازار، طرح و بافت آن به روز شده است.
وی بیان کرد: به منظور برندسازی فرش و جلوگیری از کپی برداری کشورهای دیگر از طرح و نقش
قالی خراسان، منطقه جغرافیایی فرش مشهد و کاشمر به ثبت جهانی رسیده تا نقش و طرح فرش این مناطق انحصاری شود و دیگر مورد سوء استفاده کشورهای دیگر قرار نگیرد.
رئیس اداره فرش سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوی افزود: قالیبافان در کل شهرستانهای این استان مشغول فعالیت هستند اما قالیبافی در شهرستان کاشمر به عنوان یک شغل برای مردان به شمار می رود.
وی ادامه داد: فرش های خانگی، گلیم فرش، قالیچه، زرع ونیم، ظریف باف، پادری، گبه، فرشهای تزئینی و بزرگ پارچه و تابلو فرش از انواع قالی بافی در خراسان رضوی است که از بازار خاص خود برخوردار می باشد.
کاظمی گفت: خراسان رضوی دارای بزرگترین تشکل های مرتبط با تولید فرش های تزئینی در ایران است که نمایندگیهایی در کل کشور دارد.
وی ادامه داد: 450 کارگاه و مجتمع تولید قالی به صورت متمرکز و غیرمتمرکز در خراسان رضوی فعالیت دارند و همچنین تاکنون 90 هزار قالیباف در این استان شناسایی شده اند.
وی افزود: از این تعداد بافنده تاکنون 21 هزار نفر زیر پوشش بیمه تامین اجتماعی قرار گرفته اند اما معرفی افراد توسط این سازمان برای برخورداری از مزایای بیمه 35 هزار نفر بوده که این افراد توسط بیمه تامین اجتماعی مورد پذیرش قرار نگرفتند زیرا دولت منابع مورد نیاز را تامین نکرده است.
رئیس اداره فرش سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوی گفت: امسال یک میلیارد و 300 میلیون ریال تسهیلات از محل منابع قرض الحسنه بانک های تجارت و ملی با کارمزد 4 درصد به بافندگان استان پرداخت شده تا به آنان در توسعه کارگاه هایشان کمک شود.
وی خاطر نشان کرد: امسال توسعه مجتمع های متمرکز قالیبافی با مشارکت بخش خصوصی در مناطق محروم استان در اولویت قرار گرفت.
وی افزود: در این راستا پروانه برای دو مجتمع متمرکز قالی بافی صادر شده است و هم اکنون دو مجتمع متمرکز دیگر زیر پوشش آستان قدس رضوی در روستاهای مشهد و کاشمر و دو مجتمع در نیشابور فعالیت دارند.
وی ادامه داد: پارسال نیز دو مجتمع متمرکز قالیبافی با همکاری کمیته امداد امام خمینی(ره) خراسان رضوی در شهرستانهای گناباد و بجستان ایجاد و یک مجتمع نیز در صالح آباد تربت جام افتتاح شد.
رئیس اداره فرش سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوی گفت: راه اندازی این مجتمع های متمرکز باعث تسهیل سفارش پذیری و حمایت از حقوق تولیدکنندگان در نقاط محروم می شود.
