قالی بافی بیرجند پیش و پس از جنگ جهانی دوم به ترتیب به دوره ای از شکوفایی و تنزل رسید.در دوره شکوفایی گرچه در طرح آن تنوعی دیده نمی شد ولی بافت آن با مهارت انجام می گرفت و رنگهای آن خوب بود و از نظر زیبایی و ظرافت جزو بهترین قالیهای معروف به «مشهدی»به شمار می آمد و در بازارهای اروپا،خریداران فراوان داشت(و روستائیان بیرجند با توجه به شهرت جهانی قالی بیرجند با آن ترنج پر کار و زیبایش،قالیهایی می بافتند که با قالی بیرجند رقابت می کرد وبه نام بیرجند به فروش می رسید)؛ولی آغاز جنگ بازارهای اروپا را بر روی قالی بیرجند بست و در پایان جنگ نیز قالی بیرجند نتوانست آن سابقه درخشان را که حتی از قالی مشهد نیز پیشی گرفته بود به دست آورد و به دوره ای از تنزل رسید.
نقشه بیرجندی،نقشه ای است پرکار که با رنگهای گوناگون بافته می شود.برای همه علاقه مندان به قالی بیرجند نقشه های رایج این منطقه یعنی ریزه ماهی،بته جقه و لچک ترنج بیرجندی نقشه هایی آشنا و دلپذیر است. ریزه ماهی بیرجند از نشانه های «به اضافه» و «ضربدر»تشکیل می شود.در مورد بیرجند(از کانونهای معروف قالی بافی خراسان)نیز نقشه ای بافته می شود که به لچک ترنج مود معروف است. در بیرجند گونه ای قالی به نام «زرشک» نیز تولید می شود.علت نام گذاری زرشک این است که در ترکیب رنگ به دست آمده از قرمز،به جای بهره گیری از جوهر لیمو،زرشک به کار می برند.کرم و سرمه ای از جمله رنگهایی است که در قالی بیرجند،به ویژه در زمینه آن فراوان دیده می شود.
روستای درخش با طرحهای ریزه ماهی از کانونهای مهم قالی بافی این منطقه است.

می توان اين منطقه را در ميان آن گروه از مناطق توليد و عرضه قالی در خراسان منظور نمود كه سابقه قالی معاصر آن به سالهای قبل از جنگ دوم جهانی (1318) باز می گردد. احتمالا در يك يا دو دهه قبل از شروع سده ی1300 هجری شمسی نيز قاليبافی به سبك و روش امروز قاليهای خراسان و با اسلوب جديد رايج بوده است.
اگرچه امروزه قاليبافی در گناباد از هر حيث قابل مقايسه با ديگر شهرهای استان نيست و كاهش كيفيت در بافته های آنها تا حدودی خودنمايی می نمايد اما منابع موجود و مستند حكايت از فعاليت چشمگير اين ناحيه در سالهای دور گذشته دارد.امروز با نگاهی در خيابانهای كوچك و محدود گناباد بجز چند مغازه انگشت شمار نمی توان مكان قابل توجهی برای مشاهده دست بافهای اين ناحيه پيدا نمود.
به عبارتی عليرغم وجود عوامل لازم و تامين مواد اوليه به ويژه در سالهای اخير، گرايش قابل توجهی از سوی مردم جهت بهبود كمی و بالاخص كيفی در اين بخش از اقتصاد منطقه ای و به عبارتی در اين بخش از فعاليت اقتصادی مردم مشاهده نمی گردد و عليرغم افزايش تعداد دارهای قاليبافی در سطح منطقه، تحول و جنبشی در جهت بهبود اين صنعت وجود نداشته و لذا در سطح فرشبافی استان، نام گناباد كمتر خود می نماياند.
اما آنچه كه باعث توجه بيشتر هر پژوهنده ای به صنعت قاليبافی در اين ناحيه می گردد، تنوع و كيفيت توليدات سالهای اخير بلكه قدمت و سابقه خاص گناباد در اين زمينه می باشد.
سابقه ای كه نشان از توجه خاص متنفذين و و بزرگان اين ناحيه به قالی و قاليبافی می باشد و اين خود می تواند نشان از ريشه دار بودن قاليبافی در میان مردم گناباد و اطراف آن باشد.
در میان مناطق مهم قالیبافی حومه گناباد، روستاهای آسياب و بيلند واقع در دهستان دولوئی و همچنين روستاهای رهن و ورياب در دهستان حومه و همچنين روستای نوغاب از قديمی ترين مناطق قاليبافی گناباد هستند كه تاريخ فرشبافی در آنها احتمالا\" به سالهای اوليه شروع اين صنعت در گناباد باز می گردد و بنا به ادعا و گواه بسياری، روستای باغ آسياب كه در ميان اهالی به باغ سياه شهره گشته، اولين منطقه در شروع قاليبافی گناباد می باشد.
ارتباط دو كمپانی خارجی وابسته به كشور های آلمان و انگليس در سالهای قبل از 1317 با توليدكنندگان فرش گناباد به ويژه در باغ آسياب، يكی از دلايل اصلی قدمت و اهميت قاليبافی در گناباد به ويژه روستای مذكور می باشد. احمد باغ آسيابی از معروفترين و شناخته شده ترين توليدكنندگان فرش دستباف گناباد بوده است كه بخش مهمی از توليدات وی بر اساس طرحهای سفارش داده شده از طرف كمپانيهای خارجی بوده است.
به طور همزمان با با احمد باغ آسيابی، قوام ناصری در روستای رياب و معين الاشراف در روستای نوغاب واقع در 3 كيلومتری جنوب گناباد كه از ثروتمندين و متنفذين آن دوران بودند نيز به عنوان ديگر توليدكنندگان فرش دستباف در منطقه گناباد فعاليت داشتند كه به عقيده بسياری از نظر قدمت و سابقه فعاليت در اين زمينه نسبت به مرتضی احمد باغ آسيابی دارای سوابق بيشتری هستند. ليكن توليدات مرتضی احمد بنا به اظهار تجار و دست اندركاران از كيفيت و برتری خاصی برخورداربوده است. در مورد قوام ناصری و فعاليت های وی هيچگونه اطلاعی در دست نيست ليكن پس از مرگ معين الاشرف پسر وی به نام حاج آقا معاوت، كار پدر را ادامه داد. توليدات وی تماما با مارک معاون التجاره عرضه می گشت. تاريخ فوت اين دو قبل از ميرزا احمد باغ آسيابی می باشد. در حال حاضر برخی از موقوفات معين الاشرف باغ آسيابی مانند سنگهای آسياب وقفی كه نام وی بر روی آنها حك شده در روستای نوغاب موجود است.
از دیگر افراد مشهور در فرش دستباف گناباد،سید حسن صالحعلیشاه می باشد.صالحعلیشاه پسر ملانور علیشاه از مجتهدین روزگار خود بود که بارگاه وی،پدرش و فرزندش هم اکنون زیارتگاه بسیاری می باشد.صالحعلیشاه اگرچه خود تبحری در بافت واصول فرشبافی نداشت،ولی به دستور او تعداد زیادی فرش های نفیس در بیدخت گناباد تهیه گردید که همگی جهت مفروش نمودن زیارتگاه پدرش مرحوم نورعلیشاه بود،که براساس نقل قول یکی از تجار وبافندگان قدیم گناباد که خود در حدود 30 سال قبل تعدادی از بافته های کهنه و با ارزش آنها را خریداری نموده بود،در بالای فرش و بر روی حاشیه کوچک همگی این قالیها عبارت «هو121» به چشم می خورد.تمامی این فرش ها توسط تجار و خریداران گناباد،مشهد و تهران خریداری و در حال حاضر هیچ نمونه ای از آنها موجود نیست.
علی جان محمود زاده و حاج عباسعلی بيلندی از ديگر توليدكنندگان سالهای دور گذشته می باشند که فرش های آنها بسیار نادر و در زمان خود در زمره فرشهای به نام ومشهور منطقه بوده اند. همزمان با قوام ناصری دریاب و معین الاشرف در نوغاب،علی شریعت زاده از دیگر تولید کنندگان فرش در روستای جويمند گناباد بوده است. به طور كلی شايد بتوان مطابق با اطلاعات موجود، فرشبافی در گناباد را به 2 دوره ی نسبتن متمايز تقسيم نمود كه بيشترين تفاوت توليدات اين دو دوره از لحاظ سبك طرح و نقشهای مورد استفاده می باشد.
1- دوره اول: از زمان شروع قاليبافی تا قبل از جنگ جهانی دوم (1318). دراين زمان استفاده از طرحهای سفارش شده توسط كمپاتيهای آلمانی و انگليسی بخشی خاص از طرحهای فرش اين ناحيه را به خود اختصاص داده و يا تاثير ويژه ای در نقوش ديگر فرشها برجای گذاشته است.
2- دوره دوم: دورهء پس از جنگ و گرايش به طرحهای اصيل خراسان به ويژه لچك و ترنج شاه عباسی و افشان شاه عباسی به همراه حفظ رجشمار پايين، ويژگی فرشهای اين دوره می باشد كه در دهه های اخير با توجه به حفظ اين نقشه ها و عدم تحرك و جنبش در دگرگونی نقشها و صرفا\" افزايش رجشمار فرشها تا حداكثر30و 35 بيانگر حفظ شيوه های بافت و عدم اشتياق به تحول در طی 50 سال می باشد.

این طرح در حوزه قالیبافی راور در گذشته ای نه چندان دور به خاطر رواج بیشتر قالی بافی رایج بوده و امروز به ندرت دیده می شود.عده ای از بافندگان راوری به دلایل خاص که شاید خو گرفتن با نگاره های اصیل طرح های کرمانی است،این طرح را نمی پسندند.
عقیده بر این است این طرح از زمان صفویه به وسیله رضا عباسی در فرش رایج شده است واصلاح شده گل نیلوفر آبی است.
"اساس این طرح را گل وبوته های خاصی که به نام گل های شاه عباسی معروفند،تشکیل می دهد.این گل ها همراه با اسلیمی وختائی ها وسایر موتیف های معمول در نقش قالی ساختار اصلی را در حاشیه ومتن به وجود می آورند.شاه عباسی لچک وترنج،شاه عباسی تصرفی،شاه عباسی افشان،شاه عباسی طره ای از گروه های فرعی این طرح هستند."(نصیری،1389؛71)
در فرش اتاق انتظار واقع در کاخ موزه سبز از فرش های برجسته بافت راور از این طرح استفاده شده است.

اين نقش احتمالا بنام طراح اوليه آن نامگذاري شده است و خاص منطقه راور می توان برشمرد وبا نام سه کبک نیز خوانده می شود.این طرح داراي نقش شلوغي همراه با گلهاي ريز و پر گل ، متن را پوشانده و به صورت 90 جفت و 100 جفت در هر فوت بافته مي‌شود.از اين نقش مي‌توان نقش سرام بهارستاني را نام برد. که آقاي بهارستاني تغييراتي در طرح داده است. به همين علت آن را نقش سرام بهارستاني مي‌نامند .
بهترين نوع سرام بنام سرام سلسله دار است كه دور ترنج بيضي و دو سر ترنج آن را گلهاي اسليمي پيوسته پوشانده است . طرح حاشيه شكسته و از گلهاي ريز و درشت در قالب سرو و بته‌جقه طرح ريزي شده است و در متن هم داراي لچك ترنج بسيار زيبا مي‌باشد . كل متن با نقوش ختايي و دسته‌هاي گل ترسيم شده است و داراي مستطيل به شكل شكسته با سر ترنجهاي متناسب مي‌باشد . انواع ديگر طرح سرام به سرام گلداني ، سرام ترنج خورشيدي ، سرام افشان سرام باز و...معروفند .
امروزه به دلیل صادراتی بودن این طرح اکثر تولیدکنندگان به بافت آن مشغول هستند.

اکثر کارشناسان معتقد اند که منشا اصلی این طرح در راور کرمان است. از آنجایی که این منطقه کویری می باشد، مردم این سرزمین همیشه در رویای مرتع سرسبز، آب و باغ های روح بخش بوده و آنان سعی داشتند آنچه را که در ذهنشان آرزو بوده را در تاروپود فرش زنده کنند.این طرح ها مملو از برگ ها، گل ها، حیوانات، درختان سبز سرو و آبگیرهایی که طراوت جنگل های سایه دار و انبوه را در ذهن بیننده تداعی می کند.
"در این گونه طرح ها اشکال درختان وشاخ وبرگ ها وبوته ها عنصر اصلی را تشکیل می دهند.گاه در میان شاه وبرگ های درختان به پرندگانی و در پای آنها به حیوانات وحشی در حالت چرا واستراحت برمی خوریم که در این صورت طرح نام درختی حیوان دار می یابد واگر در پی وحوش طراحی شده شکارچیانی سواره بر اسب ویا پیاده در حال صید دیده شوند طرح نام درختی شکارگاه به خود می گیرد."(همان؛75) و در فرش راور می توان نمونه تمام موارد ذکر شده را دید.

این نقش خاص منطقه راور بوده وجزئی از طرح های درختی به شمار می رود.که توانسته تاثیر زیادی بر طرح های فرش کرمان بگذارد."در صورتی که در میانه ی فرش به برکه ای آب که قاعدتا با رنگ فیروزه ای مشخص است،برخورد نماییم طرح را درختی سبزی کار ویا آب نما می گوییم.گاه در حالت اخیر از شکل درخت در طرح نشانه ای نیست بلکه شاخه ها وساقه های پرگل درختان هستند که عناصر غالب واصلی طرح را تشکیل می دهند.طرح درختی سبزی کاراز طرح های معروفی است که در حدود نودسال قبل از ناحیه ی راور کرمان راهی به درون مجموعه ی طرح های زیبای فرش یافت."(همان)نمونه های این طرح در موزه فرش ایران موجود است ودر کتاب شاهکارهای فرش ایران انتشارات شرکت فرش نیز به آن اشاره شده است.

این طرح از مرسوم ترین طرح فرش ها در ایران به شمار می رود و طبق نقش جانبی به زیر مجموعه های بی شماری تقسیم می شود.
به طور معمول در منطقه راور ترنج وسط بیضی وگاه متمایل به لوزی است که با وسیله شاخ وبرگ های تو در تو پوشانده می شود.
گفته می شود این طرح ابتدا برای تزئین جلد کتاب ها استفاده می شده و از قرن دهم هجری استفاده از آن مرسوم شد.ولی اطلاعات امروزی ثابت می کند این طرح ساده شده و یا بهتر بگوییم دگرگون شده ی فردوس های کهن است.
یکی از بهترین نمونه های این طرح با نگاره های خطی مربوط به منطقه راور در گنجینه موزه فرش نگه داری می شود.

این نقش در راور با نام «بته ای» و در کرمان گاه با نام بته خرقه ای معروف است."نقش مایه« بته وجقه» در طول دوران قاجار عمومیت خاصی داشت.این نقش نه تنها در فرش بلکه در طراحی شال ولباس مردان وزنان،به ویژه درباریان،صاحب منصبان،اعیان واشراف،خودنمایی می کرد...نقش مایه بته جقه که آن را گلابی،بادام،مشت بسته وآتش زرتشت تشبیه کرده اند یکی از نگاره های کهن فارسی است که تحول یافته درخت سرو است.مقدس بودن درخت سرو در ایران باستان باعث شده است این نگاره پس از اسلام و به خصوص در عصر صفوی در لباس شاهزادگان خودنمایی کند.به همین دلیل از این نگاره برای فرش وزیر انداز کمتر استفاده کردند تا هتک نشود و لگد مال نگردد،ولی در زمان قاجاریان این نظر عوض شد[احتمالا به دلیل نفوذ شرکت هابی خارجی فرش در ایران] ونگاره بته جقه علاوه بر اینکه زینت بخش لباس،کلاه تاج گردید در نقش فرش هم ظاهر شد و به شدت گسترش یافت.(حشمتی رضوی،1389؛263)
شکل بته جقه در فرش به گونه های مختلف به چشم می خورد گاهی چنان بزرگ که چندتایی ازآن برای پوشش سطح فرش کفایت می کند ولی در بیشتر موارد به اندازه کوچک و ردیف های موازی در متن فرش ویا دنبال یکدیگر در حاشیه ی قالی دیده می شوند.

"در طرح"گلدانی"غالبا شکل گلدان در اندازه های مختلف به چشم می خورد.گاه به یگ گلدان پر از گل تمام فرش را می پوشاند.گاه چند گلدان کوچک به صورت متقارن در اطراف متن یا به دنبال هم،سرتاسر متن را فرا می گیرند.گروه های فرعی همین طرح عبارتند از«قنایی گلدانی»،«دوطرف گلدانی»،«محرابی گلدانی»،«سراسری گلدانی»،«ظل السلطان(گل وبلبل)گلدانی»،«حاج خانمی گلدانی»،«تکراری گلدانی لچک وترنج»و«گلدانی یکطرفه»(ناصری،1388،40)

بی شک بهترین حوزه نقش های تصویری در کرمان مربوط به راور می شود واین طرح ها اکثرا در زمان قاجار بافته شده اند وتصاویر شاهان وبزرگان عالم ،مضامین مذهبی وعرفانی و عیانی را نشان می دهند. و به گفته برخی منابع این طرح ها سفارشی بوده اند که از جمله معروف ترین آنها می توان به قالیچه مشهور سلاطین و فرش شیخ صنعان و دختر ترسا موجود در مجموعه غرهنگی وتاریخی نیاوران وقالیچه های تصویری حضرت محمد(ص)وقالی حضرت عیسی(ع) و...اشاره کرد.

به دلیل تقاضا و وابستگی صنعت فرش راور وکرمان به بازار امریکا،پس از پایان جنگ جهانی دوم طرحی غیر ایرانی وارد فرش راور وکرمان شد زیرا"بازار امریکا نگاره گل به شیوه گلهای بافته های فرانسه می خواست.نتیجه اش به اقتباس طراحان کرمان از نگاره گلهای بافت«اوبوسون»و«ساوونری»انجامید که این نگاره ها ه نام گوبلن وگل فرنگ در ایران معروف شد."(حشمتی رضوی،1389؛69).
در طرحهاي گوبلن ، استفاده از گلهاي ريز و چند پر كه در بين بافندگان به گل فرنگ وگل چغندری موسوم است ، و برخورداري ترنجها و لچكها از نقش اين گلها ،‌ طرحي را بوجود مي‌آورد ، كه بي‌شباهت به گوبلن فرانسوي نمي باشد و حاشيه‌ها ، نقوش و عوامل تشكيل دهنده در متن اصلي را كمابيش در خود منعكس مي‌سازد .
حاشيه اصلي اين طرح از خطوط صاف و مستقيم تداول پيروي نمي‌كند، بلكه گلها و بوته‌هاي گل فرنگ و گلدانهاي تجريدي در سراسر لبه خارجي قرار مي‌گيرندو با پيشروي در متن جلوه خاصي در نظر بيننده ايجاد مي‌نمايند.
اين طرح اغلب داراي خوشه‌هاي گل سرخ درشت و داراي متن كف ساده مي‌باشد. در متن ترتج گاهي با لچك گوشه و گاهي بدون گوشه مي‌باشند و در وسط ترنج گاهي به صورت يكسره طراحي شده و حالت 4/1 را ندارد.