وجه تسمیه این طرح (تصویر ۳3) در نقش اصلی آن است که اشاره ای است به خرچنگ. در اینجا باز با طرح تکرار شونده ای برخورد می کنیم که مثل طرحهای میناخانی و بیدمجنون بسیار متداول است، ولی هیچ گونه اطلاعات مثبتی درباره اصل و منشاء آن در اختیار نداریم، به نظر من اصل آن ترکی است، که در اغلب قالیهای قره باغ (ناحیه ای در شمال غربی تبریز، مرز روسیه) دیده می شود و باز در شیروان که در جنوب قفقاز واقع گردیده رایج است. روستاهای ترک نشین و همدان نیز این طرح را در قالیهای خود به کار می برند. نقش های بزرگ بیضی شکل به بعضی از بوته هایی که در طرحهای دوران صفوی دیده می شود شباهت دارد. ممکن است چنگال خرچنگ یک نوع طرح اسلیمی باشد که آن را با قواعد و رسوم تطبیق

(صفحه 59)
داده اند. و نیز امکان دارد نسخه های اصلی آن طرحی با خطوط منحنی بوده که توسط یکی از طراحان دوران صفویه کشیده شده و بعد قالیبافان روستاهای ترک نشین قره باغ در جنوب قفقاز و بخشایش کوشش کرده اند خطوط منحنی آن را به خطوط مستقیم تبدیل نمایند تا در این مورد مانند سایر موارد بتوانند این طرحها را با بافت ساده در قالیهای خود پدید آورند.
طرح خرچنگی مانند طرح بیدمجنون طرحی است با خطوط مستقیم و ساده و موزون. بافت آن بسیار سهل است و مملو است از ویژگیهای مشخص.

طرح بید مجنون (تصوير ۳۲) یکی مشهورترین و جالب توجه ترین طرحهای قدیمی ایران است، در ترکیب بید مجنون و سرو و درخت تبریزی و درختان میوه کیفیتی موجود است و چنان جالب توجه و دارای خصوصیات و ویژگی هایی است که در کلیه کشورهای تهیه کننده قالی از آن تقلید شده است. اصل و منشاء آن معلوم نیست، ولی مثل طرح میناخانی احتمال دارد کردستان باشد، چه نمونه های قدیمی آن که در اختیار ماست در بیجار تهیه شده است.
این موضوع که این طرح کاملا با خطوط شکسته بافنه می شود می رساند که اصل و منشاء آن روستاهای ایران بوده است. نسخه اصلی آن مثل طرحهای قالیهای مشهور صفويه توسط استاد طراح بر روي تخته مخصوص طراحی تهیه نگردیده است. بدون شک هنگامی که زن خانه دار روستایی با چهره گندمگون مشتاقانه پشت دار قالی می نشسته و ضمن بافتن درختان بید مجنون و سرو و تبریزی باغ خود را از نظر می گذرانده، طرح آنها را بر روی قالی خود پدید آورده است. این طرح سابق در نواحی شمال غربی ایران و در روستاهای بیجار و همدان و اراک و ملایر رواج داشت. ولی اکنون کمتر متداول است. لکن تبریزی ها، آن تقلید کنندگان بزرگ، هنوز این طرح را می بافند. این طرح در حال حاضر در قالیهای بافت اراک به ندرت دیده می شود
طرحهایی که با خطوط شکسته بافته می شود برای قالیهای مرغوب مناسب نیست، زیرا قالی ای که این گونه بافته شود خیلی سخت و خشک از کار در می آید، به این جهت طرح بیدمجنون در کرمان و اصفهان و کاشان و قم و حتی در مشهد ناشناخته است. در مقابل، این طرح برای قالیهای نوع متوسط و درشت بافت بسیار مناسب است. به این جهت هنگامی که قالی اوشاک (ترکیه) معمول و مرسوم بود هزاران تخته قالی با این طرح در این ناحیه تهیه گردید.