مشهورترین و متداولترین این طرحها طرح هراتی است (که به آن طرح ماهی نیز می گویند). شهرت این طرح کاملا به جا است، چه وقتی آن را با پشم مرغوب بر روی متن لاجوردی و یا نخودی ببافند. در بین طرحهای کوچک و مکرر ایران ظریف ترین و زیباترین طرح به شمار می رود. طرح هراتی طرحی ماهرانه و در عین حال ساده است که حاکی از رعایت موانع و قيود و زیبایی و ظرافت در ذوق و سلیقه ایرانی است. یکی از قالیهای مشهور که با طرح هراتی بافته شده به قالی آقایان مشهور است و در واقع نیز چنین است. گرچه این طرحها صدها سال قبل بافته شده است ولی به هیچ وجه کهنه و قدیمی به نظر نمی رسد. قدیمی ترین نمونه این طرح که در اختیار ما است بدون شک از مشرق ایران آمده است. بنابراین می توانیم با اطمینان خاطر نام هراتی را که اشاره به مشرق ایران به عنوان زادگاه آن است، بپذیریم. این امر دال بر این نیست که قالی مزبور حتما در شهر هرات (که تا سال ۱۸۵۷ یکی از شهرهای ایران محسوب می گردید و مدت زیادی پایتخت خراسان بود) بافته شده. زیرا در ایران اغلب نام ایالت با نام مهمترین شهر آن مخلوط و مشتبه می شود. از این رو اصطلاح هراتی ممکن

(صفحه 46)
است اشاره به ایالت هرات باشد نه شهر هرات. این موضوع در صفحه ۱۸۶ به تفصیل مورد بحث قرار گرفته است.
همان طور که در تصاویر ۱۸-۱۷ نشان داده شده مردم ایران طرح هراتی را با دو طرز متفاوت می بافند. طرح نخست، که بیشتر در شهرهای مغرب ایران متداول است، شامل گلهای لوزی مانندی است که چهار ماهی یا برگ اطراف آن قرار گرفته است. نوع دوم که بیشتر در خراسان متداول است فاقد این شکل است.
در اراک که این طرح بیشتر در آنجا متداول است آن را در هزاران قالی که بهای آنها متوسط است می توان مشاهده کرد. در این ایالت بود که در نیمه قرن اخیر (به صفحه ۱۵۸ مراجعه شود) قالیهای مشهور فراهان با آن رنگ آبی سیر تهیه می گردید. استفاده از این نوع طرح در روستاهای همدان نیز تقریبا به همین اندازه رواج دارد. سه چهارم فرآورده های قالی سنه نیز دارای این طرح است. این طرح در شهرهای تبریز و مشهد و قائنات و یزد و بیجار و هریس نیز رایج است، حتی در قالیچه های عشایری بلوچی و فارس مشاهده می شود. از مدتی قبل این طرح از مرزهای ایران گذشته و تقریبا در کليه کشورهای جهان که قالی تهیه می کنند مورد تقلید قرار گرفته است.
طبق یکی از سنن باستانی، طرح هراتی همواره با حاشیه طاسباقی با لاک پشتی همراه بوده و ترکیب یافته است به تصویر شماره ۱۸ مراجعه شود). گرچه شکلی که نام آن به این حاشیه اطلاق گردیده اشاره ای است به لاک پشت ولی ساکنان فلات نیمه بایر ایران با این خزنده آبی آشنایی زیادی نداشته اند. بنابراین ممکن است شکل اصلی اساسا لاک پشت نباشد. در تبریز به این حاشیه نام سماور را اطلاق کرده اند و آن را سماوری می گویند، که طرح اصلی در واقع به آن شباهت بسیار دارد. خواننده در انتخاب هر یک از این دو نام مخیر و آزاد است.

با وجود نفوذ تزیین کنندگان و صاحبان ذوق کشورهای مغرب زمین، خوشبختانه رسوم و قواعد حکومت و سلطه خود را بر طرح قالی ایران تا حد زیادی حفظ کرده است. مثلا ما آن چنان به دیدن حاشیه در قالی ایران خو گرفته ایم که قوت و شدت و تغییر ناپذیری این رسم را نادیده می انگاریم. در بسیاری از کشورهای مغرب و مشرق زمین (مثل چین) قالیهایی بافته می شود که حاشیه ندارد. ولی تاکنون هرگز کسی قالی ایران را بدون حاشیه ندیده است. زیرا ایرانیان حاشیه را به عنوان اساس و پایه و زیر بنای لازمی تلقی می کنند که طرح زمینه باید بر اثر آن جلوه گر شود. طراحان قالی در ایران معتقدند که فقدان حاشیه سبب خواهد شد که نظر بیننده منحرف شود و در نتیجه طرح اصلی به عنوان قسمت مهم و اساسی مورد توجه قرار نگیرد. به علاوه این حاشیه در هر طرف باید شامل قسمت وسط که حاشية اصلی است و یک یا دو سه حاشیه باریک تر نیز باشد.
طرح حاشيه وسط معمولا طرح گل و با طرح اسلیمی با هر دو آنها است و یا این که از قابهایی تشکیل شده است. ولی در هر صورت باید این طرحها به طور برجسته تکرار شود و اندازه آنها نیز نسبتا بزرگ باشد. در مقابل، طرح حاشیه های باریکتر باید کوتاه باشد و مثل حاشيه اصلی تکرار شود، ولی چشم گیر نباشد، زیرا در غیر این صورت از اهمیت حاشیه وسط یا حاشیه اصلی می کاهد.
طرح زمینه قالی، یعنی محلی که حاشیه مانند قابی آن را

(صفحه 45)
در بر گرفته، نیز محدود به رسوم وقواعد است. نخستین و مهمترین این قواعد تعادل است. نیمه چپ و نیمه راست قالی باید عینا مثل هم باشد. در اکثر قاليها نیمه فوقانی و نبمة تحتانی نیز باید یکسان باشد. این رسوم و قواعد بیننده را قادر می سازد که طرح قالی را از دو سر آن حتی از دو طرف آن مورد تحسین قرار دهد. ولی در قاعده اخیرالذکر زیاد سختگیری نمی شود، چه طرحهای یک طرفه (نظیر قالی نقش گلدانی تصویر ۵) غیر عادی نیست.
دوام و بقای تعدادی طرح که مدت چندین قرن در هر یک از نواحی قالیبافی ایران متداول بوده و هست، میزان شدت و قوت رسوم و قواعد را در طراحی زمینه و یا متن قالی نشان می دهد. گرچه بعضی از خصوصیات محلی ممکن است در این امر تأثیر داشته باشد ولی مردم ایران این طرحها را به عنوان قسمتی از زندگی روزمره خود شناخته و پذیرفته اند. در واقع اگر بر کف اطاقهای خانواده ای ایرانی لااقل یک قالی با قالیچه و یا کناره که با یکی از این طرحها بافته شده دیده نشود، امری غیر عادی تلقی می شود. این طرحها بر نه گونه است که بعضی از آنها بیشتر مرسوم است. در این جا صورتی از اسامی این طرحها ذکر می شود. این اسامی به ترتیب میزان شیوع و نفوذ آنها در نظر گرفته شده است:
هراتی: تصاویر ۱۹-۱۷
بوته ای، طرح کاج و یا نخل: تصاویر ۲۲-۲۰
خرچنگی: تصویر ۳۳
گل حنایی: تصویر ۳۴
لچک ترنجی: تصاویر ۲۴-۲۳
میناخانی: تصویر ۲۵
شاه عباسی: تصاویر ۳۱-۲۶
بیدمجنون: تصویر ۳۲
جوشقانی: تصویر ۳۵