قالي اصیل و کهن سیستان دارای نقشه ی مشخصی نیست و این البته در قالی ایرانی ظاهرا چیز بعیدی است. قالی ایرانی، اگرچه نقشه های معینی دارد، بسیار متنوع است. بسیاری از مایه های قالی ایرانی در حاشیه هم به کار می رود؛ اما نقش هایی هست که صرفا در متن دیده می شود و آنها را هرگز نمی توان در حاشیه دید، مثل لچک، ترنج، دستان ... قالی کهن سیستانی برخلاف این است، چیزی که در آن نیست همین نقش های درشت، مثل لچک و ترنج است. متن این قالی با همان نقش هایی پر شده است که عینا در حاشیه هست، گاه کار بسیار عجیبی صورت گرفته است: یک قطعه از آنچه ما حاشیه می شماریم در مرکز قالی قرار گرفته (تصویر شماره ی ۷ در این کتاب) ولی البته قالی سیستانی به سنت کهن ایرانی وفادار باقی مانده است.

برای روشن شدن مطلب باید به کهن ترین قالی های ایرانی و بهتر از همه به قالی پازیریک توجه کنیم. در طرح های بسیار کهن و از جمله در پازیریک، تفاوتی بین نقش های متن و حاشیه نیست. گل های درون متن همه تکرار یک نقش هستند که ممکن است عینا در حاشیه نیز قرار گیرد. نقش های حاشیه نیز تکراری هستند و قرار گرفتنشان در متن چندان نادر نیست، چنان که بعدها تا همین دوره ی ما نیز هست. کافی است مثلا چند نقشه ی اصیل ایرانی، مثل نقشه ی خشتی بختیاری و نشانی در بافته های کردهای خراسان، قشقایی و لری فارس، بته یی های کشکولی و کرمانی و افشار و بافته های قدیم شاهسون های مغان و قفقاز را در نظر آوریم. در هیچ یک از این نقشه ها، نقش های متن طوری نیست که منحصرا در متن قرار گیرد، عينا همان ها را در حاشیه هم داریم. تنها تفاوت متن و حاشیه، طرز قرار گرفتن این نقش ها و مرزهایی است که متن را از حاشیه و حاشیه ها را از هم جدا می کنند.

آشکارا برخی سنّت های قالی ایرانی در رنگ، ابتکار سکاهاست. سکاها به رنگ آبی علاقه ی شدیدی داشته اند. چینی ها قالی خود با زمینه ی آبی و نقش شیر را از آنان گرفته اند و این مسئله یی است که سال ها پیش تحقیق و روشن شده است. قالی های ایرانی با زمینه های آبی،
(صفحه 17)
سرمه یی و فیروزه یی یادگار سنت سکایی است. البته زمینه ی قالی ایرانی در سنت، دارای چند رنگ محدود و از جمله لاکی است، اما نمونه های زمینه ی آبی نه تنها در قالیبافی بلکه در هنرهای دیگر هم از سکاها به دست آمده است. در ایران هم گاه به پدیده هایی بر می خوریم که در تأیید این نظر است.
اکنون قالی خمسه به ویژه در ترنج ها دارای زمینه ی لاکی است، اما جالب است که این زمینه که بخش مهمی از قالی را گرفته است، در برخی نقاط و از جمله در روستاهای غرب سلطانیه، استخر یا حوض سياه (محلی: قارا گول qara gal) می نامند. بی شک مقصود از این سیاه، رنگ سرمه یی یا آبی است، زیرا نمونه های کهنه ی بافت این مناطق و حتی شمال آن تا قولتوق که قالی مشهوری دارد، ترنج هایی با زمینه ی آبی (نه سرمه یی) دارند. نمونه هایی از قولتوق با زمینه ی آبی در مجموعه ها وجود دارد. پس، هم اصطلاح و هم شواهد نشان از آن دارد که سنت سکایی آثاری را در این منطقه به جای گذاشته است. در سیستان امروز هم قالی هایی بافته می شود که نقشه ی آن اصیل و ویژه ی همین منطقه است و زمینه ی آنها سرمه یی است. در قالی پازیریک، دومین رنگ غالب، فیروزه یی است.
از رنگ های دیگری که سکاها به آن بسیار علاقه مند بوده اند زرد یا زرین است. آنان به خود زر هم بسیار علاقه داشته اند. زرد شاد و درخشان یکی از مهم ترین رنگ های قالی سیستانی قدیم است. چنان که خواهیم دید، روی نمونه های چندی که از قالی های قدیم سیستانی باقی مانده، رنگ زرد نسبتا رایج است. حتی در یک نمونه ی گلیم که منسوب به سیستان است، چنین رنگی دیده می شود، که می تواند نشانه ی صحت انتساب باشد. در همین قالی ها، رنگ شتری کمرنگ هم بسیار دیده می شود که در نبود یا کمبود رنگ زرد می تواند جای آن را بگیرد. از آنجا که سرخ نیز از رنگ های دلخواه سکاهاست، رنگ شتری می تواند جمع بين رنگ های زرد و سرخ باشد. زرد یاد آور شکوه گندمزاران وسیع و پربار سیستان کهن است که امروزه هم بخشی از آن باقی است.
سومین رنگ مورد علاقه ی سکاها سرخ است و این در قالی سیستانی، مثل قالی های بسیاری از نواحی دیگر ایران، رایج است. چه در نمونه های قدیم و چه در نمونه های امروزی، رنگ سرخ به فراوانی دیده می شود و در قالی های امروزی، بیشتر. اگرچه اجبارهای چندی- مثل از بین رفتن منابع رنگ های زرد و آبی در سیستان- می توانسته است قالی سیستان را تغییر دهد، این قالی تا جایی که رمقی در تن داشته به سنت کهن خود وفادار مانده است.
آنچه امروزه آن سنت ها را از میان برده است هم دگرگونی وضع جغرافیایی و در نتیجه فقر و محرومیت است و هم دخالت سازمان هایی که توجهی به سنت ها و ارزش آنها ندارند و
(صفحه 18)
سودهای آنی جلوی چشم آنها را می گیرد. امروزه دیگر قالی سیستانی به ویژه به رنگ لاکی، مقهور وضع حاكم بر سراسر مناطق روستایی ایران است.
علاوه بر این رنگ های خاکی، سفید و روی هم رفته رنگ های روشن نیز در قالی قدیم سیستانی رایج است و این چیزی است در برابر قالی بلوچ ها که از کهن ترین زمان ها به رنگ های تیره علاقه داشته اند.