قالی اردبیل(موزه ویکتوریا و آلبرت)
این قالی یکی از بهترین نمونه های قالی دوره صفویه میباشد.طول آن 34 قدم و نیم و عرض آن 17 قدم و نیم میباشد.[534*1028 سانتی متر] در وسط آن ترنجی است و دور آن را با گلهای قشنگ تزئین کرده اند.زمینه این قالی بزرگ آبی سیر است و تمام متن آنرا با گل و برگهای زیبا پوشانیده اند.در حاشیه این قالی اسم بافنده و تاریخ بافت آن همراه با مطلع یکی از غزلهای حافظ باین صورت آمده است:
جز آستان توام در جهان پناهی نیست سرمرا بجز این در حواله گاهی نیست
«عمل آستان مقصود کاشانی فی سته 946»
قالی اردبیل از لحاظ رنگهای انتخاب شده،طرح و استادی در بافت یکی از شاهکارهای درجه اول قالی در جهان هنر است و چون دارای امضاء استاد بافنده و تاریخ بافت میباشد سند بسیار معتبری از فن قالی بافی در زمان شاه تهماسب میباشد.
تار و پود این قالی از ابریشم است و گره آن از نوع فارسی است.در هر اینچ مربع آن 17 گره در یک جهت و 19 گره در جهت دیگر موجود است و این تعداد تقریبا مساوی تعداد گره های بهترین انواع قالی کاشان است.
پشم این قالی از نوع پشم های آذربایجان میباشد ولی بواسطه داشتن گره های فارسی و همچنین اسم بافنده آن( مقصود کاشانی) میتوان بجرات گفت که این قالی ساخت سایر استانهای ایران غیر از آذربایجان میباشد.
طرح و بافت این قالی بسیار زیبا و جالب است.در وسط این قالی ترنج شانزده گوشی قرار گرفته است و شانزده شمسه زیبا دور آنرا بفواصل مناسب و مساوی پر کرده اند.حاشیه قالی دو کناره باریک دارد و در میان این دو کناره طرح ابری جالبی گنجانیده شده است.
در مورد محل بافت این قالی در بین کارشناسان این فن بحث زیادی در گرفته است.عده ای آنرا منتسب به تبریز و عده ای قزوین و سایر شهرهای ایران میدانند.
در سال 1893 میلادی مطابق با 1311 هجری قمری ادوار استیک قالی شناس انگلیسی یک کتاب بزرگ در تالیف این قالی نوشته است که همراه با نقشه های رنگین چند بار چاپ شده است.این قالی در گذشته متعلق به مقبره شیخ صفی و شاه اسماعیل صفوی بوده است و در سال 1893 میلادی تجارت خانه ای موسوم به زیگلر و شرکاء مقیم تبریز آنرا ـ«بدست آورد» و سپس کمپانی دیگری موسوم به ون سنت و شرکاء از آن خریده و بالاخره بدست موزه ویکتوریا و آلبرت لندن افتاد.

قالی بافی را می توان مهمترین هنر دستی مردم کرمان دانست که توانسته در سده های اخیر به دلایلی چون زیبایی و کیفیت در بازار جهانی جایگاهی رفیع را برای خود پیدا کند.
از لحاظ فنی می توان کلیه فرش های استان کرمان را به دو گروه شهری باف و عشایری تقسیم نمود.
"از میان مراکز شهری باف قالی کرمان،منطقه راور در صدر سایر بخش ها قرار دارد"(1)چرا که "قالیهای راور قدیمی ترین نوع قالی است که می توان بدون تامل به ناحیه کرمان نسبت داد."(2)مطالعه توانایی گسترده طرح و نقش در منطقه کرمان و راور نشان می دهد که دامنه تنوع نقوش اصیل این مناطق تا چه حد گسترده بوده اند و چگونه توانسته جوابگوی هر نوع بازاری باشند.یکی از نقوش رایج این مناطق در سده های اخیر خصوصا دوران قاجار نقوش تصویری با مضامینی چون اروپایی، باستانی و مشاهیر،مذهبی،ادبی و طرح های خاص بوده اند.در پی این دسته بندی توجه به شخصیت ها ومشاهیر تاریخ در عرصه های مختلف ،از محبوب ترین مضامین های به کار رفته در قالی های تصویری قاجار این مناطق می باشد.در این قالیها خیل عظیمی از بزرگان وشخصیت های مشهور تاریخی در زمینه علم وسیاست ویا مذهب در یک فرش نفیس با هم جمع شده اند.و غالبا نیز این افراد از طریق کد گذاری در حاشیه فرش یا کنار خود افراد معرفی می شوند. یکی از نمونه ای برجسته این آثار فرش رهبران دنیا اثر بافندگان توانای راور کرمان است که به معرفی آن می پردازیم:
"[محل بافت]:راور
نوع گره:نامتقارن
ربع آخر قرن 13 ش
239*378 سانتیمتر
این طرح که با نام فرش «رهبران دنیا» شهرت یافته در دو دهه ی آخر دوره ی قاجار مورد توجه تعدادی از تولید کنندگان وبافندگان کرمان قرار گرفت وتا کنون چندین نمونه از آن ،که البته تفاوت های اندکی با یکدیگر داشته اند،دیده شده است.از جمله موزه ی فرش تهران نسخه ای دیگر از این فرش دارد که بالای آن دو کتیبه قرار گرفته و در یکی از آن ها،نام بافنده،علی کرمانی را می توان دید.
فرشی که تصویر آن در مقابل شما است،کتیبه ای دارد که نشان می دهد در کارگاه میلانی بافته شده است.میلانی از تولید کنندگان قدیم راور بوده است که اطلاع زیادی از او در دست نیست. در کتیبه ی برخی از فرش های کارگاه او،پسوند شعار به صورت میلانی شعار دیده می شود.
لنگه موجود در موزه فرش تهران تفاوت هایی با این فرش دارد.از جمله تصاویر چهار نفری که در گوشه ی سمت چپ پایین متن این فرش دیده می شوند،در آن فرش نیست .هم چنین جهت ساختمان ها،دریا و عمارت های پایین متن،در آن فرش به سمت راست،اما در این فرش،به سمت چپ تمایل دارند."(3)


منابع:
1- ادواردز،سسیل،قالی ایران،تهران،انتشارات فرهنگسرا،چاپ دوم،1370 ص 228
2- ژوله،تورج،پژوهشی در فرش ایران،تهران،یساولی،1390 ص 164
3- ژوله،تورج،شناخت فرش،ایران،تهران،پساولی،1392 ص 195

در سال 1328 شمسی(1949 میلادی) پروفسور رودنکو قطعه فرش گره داری را که در اصل به عنوان پوشش اسب به کار می رفته است در قبرهای مستور از یخ چادر نشینان صحراگرد در محلی به نام «پازیریک» واقع در هشتاد کیلومتری مرز مغولستان در میان کوه های آلتائی کشف می کند.این فرش که قدمت آن به 2500 سال قبل می رسد در اندازه های 183×210 سانتی متر و با 3600 گره در دسی متر مربع و با رنگ های متعددی چون سرخ؛سبز،آبی،نارنجی و نوعی سبز متمایل به آبی که به رنگ پازیریک معروف است بافته شده است.تصویر های حاشیه آن با اشکال متداول در دوره هخامنشی و نقش های تخت جمشید شباهت فراوان و بدون تردیدی دارند و در زمینه ی مرکزی آن تصاویر ستاره هایی چهار پره ای شبیه شکل های منعکس شده بر روی اشیاء کشف شده در لرستان مربوط به این دوره در درون مجموعه ای از قاب ها محصور شده اند.گوزن های شاخ پهن نیز که در آثار باستانی و مشخصا در حجاری های بیستون دیده می شوند در حواشی این فرش به چشم می خورند.
درباره سابقه ی تاریخی این فرش با اهمیت که در موزه ی «آرمیتاژ» لنین گراد در محفظه ای خالی از هوا نگهداری می شود پروفسور رودنکو معتقد است که در زمان مادها یا پارت ها ی قدیمی بافته شده است.بنابر نظر یکی از پژوهشگران معروف به نام «دیماند» در فرش پازیریک ترکیبی از طرح های آشوری و هخامنشی و سکایی به کار رفته است.او نیز مانند رودنکو عقیده دارد که مبدا این فرش از ایران است.یکی دیگر از صاحب نظران فن به نام «اولریخ شورمان» پا را از این فراتر نهاده و عقیده دارد که این فرش در آذربایجان بافته شده است. در حالی که «پان بنت» معتقد است که با وجود فاصله ای متجاوز از 3500 کیلومتر از کوههای آلتایی تا مرزهای کنونی ایران ،احتمال آنکه این فرش کار بافندگان ایرانی باشد بسیار ضعیف است.فرد مذکور در تاریخچه فرش پازیریک در کتابی تحت عنوان «قالیچه ها و قالی های جهان» قاطعانه تاکید می کند که مهد هنر و فن قالی بافی در شرق آسیا و در میان اقوام مغول بوده و از آنجا به نقاط غربی آسیا از جمله ایران رسیده است.
پروفسور رودنکو در ادامه ی کاوش های باستان شناسی خود چند تخته فرش دیگری را با بافت ظریف تردر فاصله یکصد و هشتاد کیلومتری پازیریک در محلی به نام باسادار کشف نمود.در اینجا باید یاد آور شد که قبل از کشفیات رودنکو یکی دیگر از باستان شناسان روسی به نام «کوزلف» در ناحیه ای به نام نوئین اولا واقع در سیبری موفق به یافتن تکه هایی از یک فرش ضخیم بافت گردیده بود که تاریخ بافت آن را بعد از فرش پازیریک دانسته و آن را به بافنده های دوره هخامنشی منتسب کرده اند.
قرائن تاریخی موید این نکته است که قالی بافی در زمان ساسانیان رونق داشته است و در ارتباط با این مطلب سالنامه ی چینی «سوئی سو» مربوط به سال های 590 تا 617 میلادی یعنی اندکی پیش از انقراض سلسله ساسانی در میان کالاهای ایرانی از قالی نام برد.