مدت چندین سال است که اصل و منشاء طرح ایرانی کاج مورد بحث و گفتگوی دوستداران قالی ایران است. آن را به آتش مقدس زرتشت، به کاج، به نخل، به بادام به گلابی و همچنین به کیسه چرمی و شکل باسمه ای مشت بسته بر روی

(صفحه 47)
یک سطح گلی یا گچی (که در واقع با آن شباهت زیاد دارد) و حتی به شیارهایی که رودخانه «جومنا » در مسیر خود از دره کشمیر به جلگه هندوستان ایجاد می کند، تشبیه کرده اند. به عقیده من تمام این نسبت ها و فرضیه ها بعید به نظر می رسد و بعضی از آنها تصوری و خیالی است. به نظر من توضیح آن بسیار ساده تر از اینها است: می توان آن را در نامی که ایرانیان به این طرح داده اند جستجو کرد. آنها این طرح را بوته می نامند، که معنی الغوى آن یک دسته برگ است و ساده ترین شکل آن شباهت زیاد به برگ دندانه دار دارد. مردم ایران با عشقی که به اختراع انواع مختلف اشکال هنری و پیچیده از یک موضوع اصلی دارند، اشکال گوناگون بوته به وجود آورده اند و بر آنها نامهای مخصوصی اطلاق کرده اند مثل بوته میری (تصویر ۲۰) (کاج کوچک)، بوته ترمه ای (کاج متوسط )، بوته خرقه ای (کاج بزرگ)، بوته بادامی (کاج بادامی شکل)، و بوته جقه ای (کاج بزرگ با یک کاج کوچک که از آن بیرون آمده ).
غیر از طرح هراتی، هیچ طرحی با انواع گوناگون آن این طور متداول نیست. در ناحیه سرابند غیر از طرحهای بوته ای طرح دیگری نمی بافند. این طرح در روستاهای همدان نیز رواج دارد. در تبریز و کاشان نیز گاه گاه قالیهایی با این طرح تهیه می شود. در سنندج وقائنات طرح بوته خرقه ای متداول است. در سراب (ناحیه هریس) استفاده از این طرحها معمول نیست، ولی من یک نمونه قالی با این طرح که در این ناحیه بافته شده در اختیار دارم (تصویر ۲۲). در سالهای اخیر طراحان قم انواع جدید و جالب توجهی از آن را تهیه کرده اند تصاویر (۲۱ و ۲۲). سرانجام کرمان (همان طور که انتظار می رود) زیباترین انواع آن را، که بدون شک از طرح شال هایی که در دوران قدیم در این شهر می بافتند اقتباس گردیده، فراهم کرده است، جنبه تزیینی آن نسبت به سایر انواع آن بسیار زیاد است (تصویر ۲۱).
معمولی ترین انواع طرحهای بوته ای بوته میری است. این طرح مشتمل است بر کاج کوچکی که در طرح قالیهای قدیم میر (به صفحه ۱۶۵ مراجعه شود) و قالیهای سرابند به کار رفته از طرحهای بوته ای، مانند طرح هراتی، در کلیه کشورهای تهیه کننده قالی تقلید شده است. (خواه این قالیها با دست تهیه شده باشد و خواه با ماشین) و مثل طرح هراتی گذشت زمان در آن تأثیری ندارد. سی سال قبل یکی از کارخانه های فرشبافی مشهور انگلستان نسخه ای کامل و بدون عیب از قالی میر را در کارخانه خود تهیه کرد. هنوز قالیهایی با این طرح به فروش می رسد.
تهیه انواع ساده تر طرحهای بوته ای آسان به نظر می رسد. ولی حقیقت این است که در بین طرحهای معمول در ایران بافتن انواع طرحهای بوته ای بسیار دشوار است. مرتکب شدن یک اشتباه در یک رنگ و یا تغییر موقع یک گره کافی است که طرح ضایع شود و اصالت قالی از بین برود.