طرح قالی ایران به طور طبیعی به دو نوع با دو سبک کاملا متفاوت که به آسانی قابل تمیز و تشخیص است تقسیم می شود (۱) طرحهایی که از خطوط مستقیم تشکیل شده است (طرح شکسته) (۲) طرحهایی که از خطوط منحنی تشکیل یافته است (طرح گردان).
طرحهای گروه اول از سه خط مستقیم تشکیل گردیده است. خط افقی شامل یک ردیف گره است که پهلو به پهلوی هم بسته می شود و خط عمودی که شامل یک ردیف گره است که یکی بالای دیگری بر روی یک جفت تار یا چله بسته می شود و خط اریب که شامل یک ردیف گره است که به تناوب یکی بالا و یکی در کنار بسته می شود و یک زاویه ۴۵ درجه تشکیل می دهد. در یک مربع بافته شده که در آن تعداد گره های عمودی و افقی در هر اینچ مساوی است، هر یک زاویه ۴۵ درجه را تشکیل می دهد، در حالی که مربعی که در آن تعداد گره های عمودی در هر اینچ بیش از گره های افقی است زاویه ای کمتر از ۴۵ درجه تشکیل میدهد و به عکس.
طرحهای گروه دوم و یا طرح گردان از خطوط منحنی تشکیل گردیده است. گرچه برای جدا کردن متن از حاشیه از خطوط مستقیم نیز استفاده می شود.
این دو سبک و یا دو نوع طرح با انواع دوگانه اصلی بافتهای ایرانی منطبق می شود: بافتهای روستایی با عشایری که معمولا از خطوط مستقیم تشکیل شده و بافتهای شهری با کارگاهی که در آن از خطوط منحنی بهره گرفته شده است.
اختلاف بین این دو نوع بافت بر حسب تصادف به وجود نیامده، بلکه علل ساده و غیر قابل احتراز موجب آن بوده است. قالیچه روستایی با عشایری همیشه با خطوط مستقیم بافته می شود، زیرا این قبیل طرح ها را می توان مستقیم بافت و مستلزم داشتن استادی و مهارت زیاد نیست. همچنین تهیه نقشه بزرگ قالی توسط نقشه کش با تجربه بر روی کاغذ شطرنجی قبل از آغاز بافتن ضرورتی ندارد. در واقع این کارها از عهده مردم روستا نشین و یا عشایر بر نمی آید. از طرف دیگر، بافتن طرح هایی با خطوط منحنی مستلزم این است که قبلا نقشه قالی با دقت و محاسبه دقیق آماده شود. تهیه این قبیل نقشه ها فقط در کارگاه های شهری و به وسیله طراحان ماهر و با همکاری رسامان شایسته و نقاشان ذيصلاحیت امکان پذیر است. همچنین برای بافتن این قبیل طرحها باید از قالیبافان ماهر و

(صفحه 44)
کارشناسانی که از لحاظ فنی می تواند بر آنها نظارت کنند بهره گرفت.
به این نکته واقف هستم که در روستاهای اطراف اراک سلطان آباد و کرمان اغلب روستاییان از طرحهای گردان استفاده می کنند، ولی در فرآورده های این روستاها اغلب از انواع بافت های شهری استفاده شده است، چه اولا آشنایی با این بافت ها غریزی نبوده بلکه شیوه آنها از مرز شهرها گذشته و به روستاها راه یافته است، ثانیا این قالیها از روی نقشه هایی که در شهرها تهیه و رنگ آمیزی شده بافته می شود. بنابر این گرچه در روستاها تهیه می شود ولی در واقع فرآورده های شهری محسوب می گردد.
در این مورد شکی نیست که طرحهایی که از خطوط مستقیم تشکیل گردیده از نوع دوم قدیمی تر است. احتمال دارد طرحهای گردان با نوع دوم تا قبل از اواخر قرن پانزدهم متداول نشده باشد. تا آن زمان قالیچه و کناره و سرانداز توسط عشایر و مردم روستا نشین تهیه می شد که با خود از آنها استفاده می کردند و یا برای فروش با مبادله و معاوضه در بازارها عرضه می داشتند و این نکته که در زمانی برابر با چندین نسل پیشرفت قابل ملاحظه ای در این حرفه کرده باشند، مورد تردید است.
از این رو هنگامی که شاهزادگان روشنفکری مانند شاهرخ در هرات (و شاید همسر نامدار وی گوهرشاد) یا اوزون حسن در تبریز، گروهی از نقاشان دربار خود را مأمور کردند تا برای قالیهای بزرگ طرحهای پیچیده ای از گل و جانور تهیه کنند، بعید به نظر می رسد که برای بافتن این قبیل قالی ها از قالیبافان روستایی استفاده کرده باشند، چه هیچ یک از آنها آمادگی چنین کاری را نداشتند. به این جهت ناگزیر بودند روش تازه ای برای تهيه چنین فرآورده هایی ابداع نمایند. روش جدید این بود که ابتدا طرح نمونه را می کشیدند بعد آن را به اندازه قالی بزرگ کرده بر روی کاغذ شطرنجی می آوردند، به طوری که هر خانه نمودار یک گره بود. اوایل، موقع هر یک از گره ها را به وسیله سوراخ سنجاق مشخص می کردند، ولی در اندک مدتی به جای استفاده از سنجاق نقطه هایی به وسیله مداد با جوهر ایجاد می نمودند.
در آن زمان کاغذهای شطرنجی جاپی یافت نمی شد. بدون تردید این طرحهای نمونه را (همان طور که بیست سال قبل در کرمان معمول بود) به بزرگی قالی روی کاغذ معمولی می کشیدند و بعد با دست آن را خط کشی می کردند. بیست و پنج سال قبل هنگامی که برای نخستین بار به کرمان سفر کرده، با مردی برخورد نمودم که سنش بالغ بر هشتاد بود و کار وی رسم کردن خطهای موازی بر روی این طرحهای نمونه به وسیله خط کش بود. از آغاز جوانی کار وی همین بوده است، یعنی خط کشی با خط کش به طوری که هر اینچ دارای ۱۴ خط باشد، و روزی ۱۰ ساعت نیز کار می کرد. این مرد در سن هشتاد سالگی هنوز به این کار اشتغال داشت و کار خود را با نهایت سرعت و دقت انجام می داد. چنین به نظر می رسید که این کار با طبیعت وی سازگار بوده است، چه حالش هنوز بسیار خوب بود.