نیل پرطاووسی و قرمزدانه، هیچ یک از فرآورده های کاملا ایرانی محسوب نمی شوند. ولی هر دو این مواد مدت چندین قرن با صنعت قالیبافی ایران پیوند و ارتباط داشته اند و هنوز هم از وسایل مهم کار رنگرز ایرانی به شمار می روند. بنابراین بجا است که در این جا مورد توجه قرار گیرند.
زمانی نیل پرطاووسی در ایالت کرمان کشت می شد و هنوز تا اندازه ای در خوزستان تهیه میشود. ولی فرآورده ای که مورد استفاده رنگرزان قالی در ایران است از خارج وارد کشور می شود. تا ۳۰ سال قبل نیل پر طاووسی طبیعی هندوستان مصرف می شد، ولی اکنون فراورده های مصنوعی جایگزین آن شده است. ابتدا این مواد فقط از آلمان وارد می شد ولی اکنون از سویس و ایالات متحد امریکا نیز وارد می شود.
روش قدیمی رنگرزی به وسیله نیل پر طاووسی در ایران تا ۳۰ سال قبل این بود که در خمره تخمیر کننده این کار را انجام میدادند. ولی ورود فرآورده های مصنوعی موجب شد که رنگرزان روش ساده تر و سریعتر یعنی رنگرزی به وسیله سولفیت دو سود را به کار بندند. نظر به این که روش اخیر را در هر یک از کتاب های مربوط به رنگرزی می توان یافت، شرح آن در این جا بی مورد است، ولی روش قدیمی که هنوز مورد استفاده اغلب کارگاه های کشور است شایستگی توصیف را دارد.
روشهای متداول در نواحی مختلف یکسان نیست، چون فرآورده های محلی که معمولا برای ایجاد تخمیر به کار می رود در نواحی مختلف فرق می کند. ولی اساس کار یکی است. در این جا روشی را که در اغلب نواحی ایران متداول است شرح می دهم.
خمره هایی که برای این کار مورد استفاده قرار می گیرد خمره هایی جادار و سفالی است که دهانه آنها گشادتر از کف آنها است و در حدود پنج پا ارتفاع دارد. محلول رنگی را به این طریق آماده می کنند: ۱۳ پاوند گل کوزه گری (خاک رس) معمولی را با آب در یک ظرف مسین مخلوط می کنند تا هنگامی که به غلظت شربت شود. سپس نصف آن را در خمره می ریزند و به نصف باقیمانده نیم پاوند نیل بنگال و یک پاوندو نیم کربنات دو پوتاس بسیار نرم (که از سوزاندن گیاهان به دست می آید) و دو پاوندونیم گلوگز و سه چهارم پاوند آهک آب دیده اضافه می کنند. این مخلوط را آن قدر می جوشانند تا به سه چهارم حجم خود تقلیل یابد. سپس آن را در خمره محتوى بقیه مخلوط آب و گل کوزه گری می ریزند و خوب به هم می زنند. یک در چوبی روی خمره می گذارند و با مقداری پارچه ضخیم روی آن را خوب می پوشانند و مدت سه روز به همین طرز آن را نگاه می دارند. در ضمن باید مراقب باشند که درجه حرارت را در حدود ۱۵ سانتی گراد نگه دارند. پس از سه روز هر روز مقدار یک چهارم پاوند نیل سائیده به آن اضافه می کنند و تا دوازده روز این کار را ادامه می دهند و هر بار محلول را مدت چند دقیقه خوب هم می زنند. سرانجام سه چهارم

(صفحه 41)
پاوند دیگر آهک به آن اضافه می کنند و مدت پنج دقیقه آن را هم می زنند.
هنگامی که مراحل کار کاملا انجام گرفت باید محلول را به وسیله یک تکه نخ سفید آزمایش کرد. اگر محلول آماده باشد نخ هنگام بیرون آمدن از خمره، رنگی بین زرد و سبز دارد و وقتی در معرض هوا قرار گیرد به تدریج به آبی مبدل می شود. هنگام استفاده از رنگ خمره، می توان آن را با افزودن نیل بیشتری تقویت کرد. از محلول داخل خمره می توان برای تخمیر سایر خمره های نیل استفاده کرد.
در مورد این که آیا نیل شیمیایی همان مایه های زیبای آبی را که نیل طبیعی ایجاد می کند فراهم می سازد اختلاف نظرهای زیادی موجود است. حمایت کنندگان از نیل طبیعی ضمن اشاره به رنگ آبی سیر و درخشان قالی های ایران با صراحت تمام اظهار می دارند که فرآورده های شیمیایی هرگز قادر به ایجاد چنین رنگی نیست. لکن (همانطور که در مورد روناس شیمیایی اظهار نظر کرده ام) اختلاف اساسی در ماده رنگی نیست، بلکه در روش به کار بردن آن است، چه روناس طبیعی و مصنوعی از لحاظ شیمیائی یکی است. بنابراین، اگر نیل شیمیائی بجای اینکه با هیدروسولفیت دوسود بکار رود طبق روش سنتی در خمره تخمیر بعمل آید نتیجه کار با نیل طبیعی یکسان خواهد بود. متاسفانه روش هیدروسولفیت دو سود به قدری ساده تر و سریعتر از روش قدیمی یعنی تهیه رنگ در خمره است که امکان ندارد رنگرزان ایرانی که یک بار با این ماده کار کرده اند از مصرف آن خودداری نمایند.
قرمزدانه مثل نیل پرطاووسی یک ماده رنگی وارداتی است که مدت چندین قرن است در ایران مخصوصا در ایالات شرقی مورد استفاده قرار می گیرد. علت این که این ماده رنگی که مدت طولانی در خراسان و کرمان مورد استفاده بوده به شهرهای غربی این کشور راه نیافته چه بوده است؟ توضیح زیر لااقل با حقایق تطبیق می نماید.
دکتر مالكوم بور در کتاب جالب توجه خود به نام «سپاه حشرات» ماده ای رنگی را توصیف می کند که در هندوستان یافت می شود و با قرمزدانه مکزیک و جزیره قناری شباهت بسیار دارد. وی این طور می نویسد که کرم «تاچارديالاکا»، نوعی از حشره، پوست بعضی از درخت ها مخصوصا انجیر هندی را سوراخ می کند و شیره آن را می مکد و نوعی صمغ ترشح می کند که یک پوشش صمغی سخت تشکیل می دهد و تمام یک شاخه را می پوشاند. در داخل این پوشش ماده های این حشرات که تعداد آنها از نرها زیادتر است برای تمام عمر زندانی می شوند. شاخه هایی که حشرات سفت و سخت بسان قشری روی آنها را پوشانیده اند تحت فشار قرار می گیرند و نرم می شوند و نتیجه این عمل، فرآورده ای است که در هندوستان «لاک» نامیده می شود (یعنی صدها هزار). این نام اشاره ای است به تعداد موجودات کوچکی که آن را به وجود آورده اند. لاک از ۷۰ تا ۹۰ درصد صمغ (لاک شیشه ای) و ۲ تا ۱۰ درصد رنگ قرمز تشکیل شده است. ماده رنگی را جدا می کنند و به صورت قالبهای کوچک به فروش می رسانند.
این ماده رنگی، ابتدا از راه زمینی از هندوستان وارد خراسان و کرمان می شد. قرمزدانه پررنگ را تا به امروز در مشرق ایران «لاک» می نامند. به این ترتیب استفاده از این ماده رنگی متداول شد به طوری که چون ماده شبیه به آن ولی بسیار مرغوب تر یعنی قرمزدانه مکزیک و جزیره قناری وارد ایران

(صفحه 42)
شد، ایالات مشرق ایران آن را پذیرفتند. در حالی که لاک هندوستان و قرمزدانه، هیح یک در شهرهای مغرب و شمال غربی این کشور مورد استفاده قرار نگرفت، چه در این نواحی روناس به طور دیمی می روید و اهالی از دیرباز با خواص آن آشنایی داشته اند.
رنگ قرمزدانه به طریق ذیل در مشهد مورد استفاده قرار می گیرد. قبل از آغاز رنگ زدن ابتدا نخ را مدت ۲۴ ساعت در آب آهک خیس می کنند. این کار زیان آور است و تا اندازه ای علت بی دوامی قالیهای مشهد است. به صفحه ۱۹۰ مراجعه شود. رنگرزان اظهار می دارند که این کار موجب می گردد که مایه قرمز درخشانتری به دست آید. ولی من نتوانستم فرآورده های یکی از کارگاههای مشهد، که از این روش پیروی می کند، با محصولات کار گاهی که آن را به کار نمی بندد هیچ گونه اختلافی پیدا کنم. پس از خیس کردن در آب آهک کلاف را می شویند و سپس در مخلوطی از آب و زاج سفید که قدری روناس به آن اضافه کرده اند می جوشانند. در نتیجه مایه قرمز روشنی به دست می آید. سپس کلاف را بار دیگر شست می دهند و خشک می کنند و برای بار دوم در محلول قرمزدانه و جوهر لیمو و یا زرشک، که در بیرجند به عمل می آید می جوشانند و سرانجام می شویند و خشک می کنند.