از میان اقوام همسایه، رابطه ی سیستان و بلوچستان به ویژه در این زمینه بسیار نزدیک است، زیرا در واقع قالی سیستان کم کم در قالی بلوچ تحلیل می رود. اکنون تنها مقداری از نقش ها و رنگ ها، این دو قالی را از هم جدا می کند. چنان که دیدیم هر چه به عقب برویم تمایز این دو بافته از هم بیشتر می شود و بنابراین به احتمال زیاد در آینده ی نزدیک - به شرطی که اساسا قالی بافی به عنوان یک حرفه ی سود آور یا دست کم بی نیاز کننده بتواند دوام بیاورد - تمایز بین آن دو باز هم کمتر خواهد شد. زوالی که اکنون گریبان گیر قالیبافی بومی در منطقه است به این روند کمک می کند زیرا تنوع رنگ خامه ها و سپس تنوع نقشه ها را کم کم از بین می برد، به ویژه هنگامی که تعداد رنگ ها محدودتر می شود و تمام یا عمده ی پشم مصرفی از
(صفحه 46)
جای دیگری ( مثل خراسان) تأمین می شود.
اکنون وجوه اشتراک قالی سیستان و بلوچ بسیار زیاد است. این وجوه اشتراک به ترتیب اهمیت چنین است: ۱- فنون، ۲- نقشمایه ها، ۳- اندازه ها، ۴- نقشه ها، ۵- رنگ ها، 6- ضمایم (گلیمک، ریشه، لوار و ...).
اینک یک یک این موارد را به طور خلاصه بررسی می کنیم:
1- فنون. چنان که قبلا اشاره شد اکنون فنون بافت در هر دو منطقه یکی است. قالی با گره فارسی بافته می شود و تمایل گره به طور عمده به چپ است به طوری که تمایل گره به راست را متعلق به دیگران (غیر سگزی و غیر بلوچ) می شمارند. قالی بومی یک پود دارد که معمولا رنگی است. اگر چله پشم باشد، رنگ نشده است. دار بافندگی افقی است و با دست گره زده و پود رد می شود.
۲- نقشمایه ها. تعداد نقش مایه های مشترک بین بلوچی و سگزی بسیار زیاد است، اما هر کدام چیزهایی دارند که دیگری ندارد. نقش چهره ی انسان ویژه سیستانیان است و بلوچ ها اگر هم انسان را نقش مایه قرار دهند به صورت آدمک در می آورند یا به ندرت آن هم با تمام اندام تصویر می کنند، در حالی که سیستانیان تنها چهره و سر و گردن را به کار می برند. در این کار بلوچ ها بیشتر به چهره ی مرد می پردازند و سیستانیان به هردو چهره و در مواردی تنها به چهره ی زن و آن وقتی است که قالی به عنوان یادبود با یک کار با ارزش، پرده یی و امثال آن بافته شود. البته نام نقش مایه ها بین دو قوم متفاوت است اما شکل آنها یکی است یا بسیار به هم نزدیک است. نقش مایه هایی مثل آهو، بز، شتر، ستاره، چپات أشتر، درخت، گل، دودنی و ... که در هر دو فرهنگ و هر دو محیط وجود دارد، کاملا مشترک است، نرمش، تحرک و جابه جایی نقش مایه های سیستانی بیش از نقش مایه های بلوچی است.
۳- اندازه ها. قالی های بلوچی معمولا کوچکتر از سیستانی بافته می شود. جالب این است که با پیشرفت روزگار تمایز بین دو نوع قالی از این نظر اندکی بیشتر شده است به طوری که اکنون قالی سیستان با اندازه ی بزرگتری بافته می شود. اکنون قالی ۳۰۰× 140 در سیستان فراوان بافته می شود در حالی که این اندازه را تنها بلوچ های ساکن سیستان می بافند و گرنه در خود بلوچستان اندازه ها کوچکتر است. در سیستان قالی نیز بافته می شود در حالی که بافته های بلوچستان به طور عمده قالیچه است. (در اثر دایر شدن کارگاه های شرکت فرش، سازمان صنایع دستی و شرکت های خصوصی برخی از شهرنشینان به بافتن قالی رغبت يافته اند ولی عدم رواج آن احتمالا علل دیگری دارد.)
(صفحه 47)
4- نقشه ها. همچنین هرچه پیش می آییم نقشه های سیستانی و بلوچی به هم نزدیک می شوند و هرچه به عقب برویم تمایز بیشتر است. سیستانیان در قدیم، تا اوایل قرن چهاردهم هجری (بیستم میلادی)، در تعدادی از نقشه های خود، تمایزی بین متن و حاشیه نمی گذاشته اند و نقش مایه های هر دو را در هم به کار می برده اند در حالی که بلوچ ها چنین چیزی ندارند.
بلوچ ها هرگز مجلس نمی بافته اند، در حالی که سیستانیان مجالسی به ویژه از خواجه حافظ بافته اند. نقشه ی کاخ (هوشنگ شاه؟) ویژه ی سیستانیان و آن هم به شکلی است که هیچ همانندی با بافته های همدان، ساروق و ... (غرب ایران) ندارد. تنها وجه اشتراک در این مورد چند چهره با هم است که در بافته های هر دو قوم کم و بیش شبیه هم است جز این که سیستانیان در بافتن چهره ی زن آزادترند.
5- رنگ ها. در گذشته رنگ بافته های بلوچ بسیار تفاوت داشته است و به آن اشاره کردیم. هنوز در بافته های سیستانی رنگهای روشنی مثل سفید، زرد، صورتی و شتری کمرنگ دیده می شود، در حالی که رنگ های بلوچی همه تند است. امروزه بخش مهمی از قالی های سیستان هم با همان رنگه ا بافته می شود و علت عمده ی آن زوال رنگرزی بومی، محدودشدن رنگ ها و بازار یکسان پشم (یعنی خراسان ) است.
۶- ضمایم . مقصود از ضمایم قسمت های حاشیه و کم اهمیت تر قالی مثل گلیمک، ریشه، لوار، پرداخت و ... است. قالی سیستانی قدیم گلیمک های پهن داشت و هنوز هم گلیمک سیستانی پهن تر از بلوچی است. گاه گلیمک سیستانی رنگی است، و این ویژگی بافته های سیستانی است به ویژه وقتی نقش داشته باشد. در ریشه تفاوت عمده یی دیده نمی شود، در برخی از بافته های قدیم سیستان، ریشه بسیار بلند بود و این هنوز هم گاه گاه دیده می شود. لوار بافته های قدیم سیستان پشم بوده و امروزه هم پشم و هم موی بز به کار می رود اما در بافته های بلوچ به طور عمده موی بز به کار رفته است. قالی سیستان پرداخت ماهرانه تری دارد، بافت یکدست تر و سرکجی کمتر از دیگر ویژگی های آن است.
باید تذکر داد که بافته های معروف به بلوچ خراسان بیشتر تحت تأثیر بافته های سیستان و سپس بافته های خراسان، از جمله ترکمن است تا بلوچ. علت این است که سیستانیان طی کوچ خود به شمال غرب خراسان تا مازندران در همه ی این نواحی اثر گذاشته اند.