قالی بافی در کرمان سابقه ای بسیار طولانی دارد. قطعه ای از یک تخته فرش بافته شده در این شهر در موزه ی حضرت امام رضا (علیه السلام) در مشهد نگهداری می شود سابقه ای دست کم پانصد ساله ی بافندگی در زمینه ی فرش های گره دار کرمان را ثابت می کند. به عقیده ی سرجان شاردن بهترین و بزرگ ترین فرش هایی که به دربارها راه یافتند اکثرا توسط هنرمندانچیره دست این خطه طراحی و بافته شده بودند. مارکوپولو ( MARCO POLO) سیاح معروف ایتالیایی نیز همین عقیده را در سال 1300 میلادی به هنگام سفر به مشرق زمین در سفرنامه ی خود ابراز کرده است. هم اوست در جای دیگر می گوید که «ایران سلطان فرش جهان» است.با صرف نظر از گذشته ها، به اجمال قالی بافی کرمان در دو سه قرن گذشته را مرور می کنیم که ما را تا حد نیاز در سیر و مراحل پیشرفت و تنزل فرش بافی کرمان قرار داده و بر علت هایی که به
قالی کرمان شهرتی چنین عالم گیر بخشیده آشنا می کند.
منحنی پیشرفت قالی بافی کرمان نقطه ی اوج خود را در زمان صفویه و مرحله ی حضیض خود را در اوایل دوره ی قاجاریه ، یعنی زمانی که آقا محمد خان قاجار به سبب مساعدت اهالی کرمان با لطف علی خان دست به کشتار هولناک اهالی آن زد ، ثبت کرده است. بعد از این مرحله منحنی مورد بحث به حالت صعود درآمده و بعد از دو تنزل پی در پی که مراحل گذشتن از نقاط بحرانی دیگر چون جنگ جهانی اول و بحران اقتصادی 1929 میلادی است ، مسیر خود را با سطح تولید قابل ملاحظه ای در حال حاضر به صورت صعودی ادامه می دهد.
در قرن گذشته کرمان یکی از تولیدکنندگان عمده ی پارچه های طاق شالی بود که در اروپا و به ویژه انگلستان شهرت فراوان و هواخواهان بسیار داشت ولی بعد از آن که استفاده از پارچه های شال از مُد افتاد و همچنین رقابت با پارچه های شال باسمه ای ارزان قیمتی ، که بافنده های انگلیسی به بازار می فرستادند ، برای بافنده های کرمانی دیگر مقرون به صرفه نبود ، به ناچار تعدادی از آنان به قالی بافی روی آوردند.
کرمان از اولین شهرهایی است که شرکت های خارجی در آن کارگاه های قالی بافی تاسیس کرده و صدور فرش را برای رفع نیازمندی های بازار های غرب ار آن شروع کردند. نمایندگان شرکت های فرانسوی ، ایتالیایی و انگلیسی به امر تولید و تجارت
قالی کرمان در اواخر قرن گذشته رونق فراوان دادند. سپس نمایندگان تجار امریکایی بودند که در سال های بعد از جنگ جهانی اول به میدان رقابت آمده و مشتریان پر و پا قرصی برای فرش های کرمان شدند.
متاسفانه بازار مشتاق و پر تقاضای امریکا برای
فرش کرمان پیامد نامساعدی را نیز به همراه آورد و آن شیوع بدبافی و رواج گره های جفتی به خاطر به پایان بردن سریع بافت و عرضه ی سریع آن به بازار بود. عادت نکوهیده ای که با تاسف در بافنده ی کرمانی باقی ماند و نتیجه ی آن لطمه ی است که بر شهرت
فرش کرمان وارد شده است.
یکی از دلایل شهرت قالی پر آوازه ی کرمان فراوانی نقش ها و طرح های جالب آن و استفاده از مجموعه ی متنوع رنگ هایی است که با یکدیگر در تعادل کامل هستند. طراح کرمانی هیچ گاه خود را در چند رنگ و نقش محدود نکرده است. او همیشه سنت شکن بوده و با سر انگشت ماهر و توانای خود همواره تخیلات نامحدود انسانی را به درون فرش کشانیده است. آن زمان که احساس کرد حاشیه و قاب برای متن فرش قید و بند است، آن را از میان برد و حاشیه را با زمینه یکی کرد و گاه متن را از گل ها و نگاره ها و آذینه ها پاک کرد و ترنج را در میان زمینه ای ساده جای داد و طرح قالی های کف ساده را انداخت. خلاصه کلام آنکه، نوآوری ها و بدعت هایش سبب شد که از رقیب دیرین خود کاشان که در بافت فرش های نفیس و زیبا سابقه ای طولانی و شهرتی بی نظیر داشت تا حدودی پیشی گیرد و عمده دلیل آن نیز این بود که بافنده ی کاشانی در طرح و رنگ محدود تری بافته بود.
بی مناسبت نیست که از دو بافنده ی بسیار معروف و قدیمی کرمان به نام های استاد حسین و استاد قاسم کرمانی که طرح های نقاشان قدیمی را با مهارت و چیره دستی بر روی دارهای قالی آوردند و فرش های نفیسی را از خود به جای گذاشته اند یاد کنیم.
طرح های معروفی که در کارگاه های قالی بافی کرمان بافته می شود عبارت اند از :
شاه عباسی لچک و ترنج ، بُّته ای ، اسلیمی
لچک و ترنج ،
شاه عباسی و طُره ای ،
شکارگاه ، گوبلن یاکومه ای ، گلدار سرتاسری ، درختی سبزی کار ،
قاب قرآنی ، بند اسلیمی ، منظره بافی و چهره بافی. نزدیک صد سال قبل بود که کار چهره بافی در کارگاه های بافندگی کرمان رونق گرفت و از این زمان هنرمندان کرمانی با استادی تمام تصاویری از شخصیت های مذهبی و تاریخی و سیاسی را بر روی فرش های خود نقش کردند.
پشمی که در قالی بافی کرمان مصرف می شود از منابع محلی و مقداری نیز از استان های خراسان و کرمانشاهان تامین می شود. مهم ترین مراکز تولید فرش این استان عبارتند از : رفسنجان ، بم ، جیرفت و نواحی اطراف شهر کرمان.
فرش های کرمان دو پوده و گاه سه پوده بوده و با گره های فارسی بافته می شوند. رواج گره های جفتی و بدتر از آن بی گره بافی (کمانشی) کار دختران خردسال بافنده در فرش های جدید بافت کرمان و بی سلیقگی برخی از بافنده هایی که فرش های کم دوام با حاشه های کج و کوله و موج دار و شیرازه های زشت به بازار می فرستند باعث عقب افتادگی فرش خوش سابفه ی کرمان در بازارهای جهانی شده است. امروزه کشور چین با تقلید استادانه ای از نقشه های قدیمی و جالب کرمان و همچنین نایین ، فرش هایی با بافت بسیار شسته و رفته با پشم های مرغوب و رنگ های درخشان شاید با استفاده از تکنیک های کامپیوتری به بازارهای غرب می فرستد که تهدیدی بسیار جدی برای تجارت و آینده
فرش کرمان است.
تجارت این نوع فرش در ابتدا آن چنان پر درآمد بود که یکی از تجار کلیمی ایتالیا بر آن نام برکانا ( BERKANA) را که در زبان عبری به گونه ای معنی برکت خدا را می دهد ، گذاشت.
از نظر کیفیت و ظرافت بافت ، غیر از فرش های سفارشی در کرمان چهار نوع فرش بافته می شود که آنها را با شماره های دوتایی 35/70 و 40/80 و 45/90 و 50/100 در بازار می شناسند. تفسیر این شماره های دوگانه چنین است که ارقام 70 و 80 و 90 و 100 نماینده ی تعداد تارهای فرش در 7 سانتی متر عرض و رقم های 35 و 40 و 45 و 50 معرف تعداد ردیف های گره در 7 سانتی متر طول فرش است و از آنجایی که هر گره دو نخ از تارهای فرش را در بر می گیرد پس می توان گفت فرش 35/70 به معنی 35 * 35 گره در 49 سانتی متر مربع و فرش 40/80 به معنی 40 * 40 گره در 49 سانتی متر مربع خواهد بود. براساس این طبقه بندی تعداد گره های گروه های چهار گانه در هر دسی متر مربع تفریبا به قرار زیر خواهد بود.
گروه اول 35/70 تعداد گره 2500
گروه دوم 40/80 تعداد گره 3260
گروه سوم 45/90 تعداد گره 4130
گروه چهارم 50/100 تعداد گره 51000
آب منطقه ی کرمان دارای خواص شیمیایی خاص و مناسبی برای استفاده در
رنگرزی است و نتیجه کار رنگرزان با استفاده از این آب بسیار درخشان ایت.
رنگ های به کار رفته در قالی های کرمان بسیار متنوع بوده و تعداد آنها در هر فرش رقمی بین 15 تا 30 رنگ و بیشتر در زمینه های لاکی ، آبی سرمه ای ، سبز روشن ، فیروزه ای ، صورتی ، نارنجی ، بژ و سایر رنگ های کلاسیک است. اکثر این رنگ ها که تا گذشته ی نه چندان دور در کارگاه های
رنگرزی برای مصارف شال بافی و قالی بافی به کار می رفت ، از سری رنگ های طبیعی بود. ولی در سال های بعد از جنگ جهانی دوم مقداری رنگ های جوهری به کارگاه های
رنگرزی آن راه یافت. با وجود این به طور کلی می توان گفت جز در مورد معدود ، پشم های مصرفی در قالی بافی کرمان همواره با رنگ های طبیعی و رنگ های شیمیایی با ثبات رنگ می شوند.
